[Phần III] Hướng Dẫn Sử Dụng Đất Làm Nông Nghiệp Bền Vững

PHẦN III

Trong phần này, chúng ta sẽ thực hành quy hoạch mảnh đất của mình. Cho đến nay chúng ta đã thu thập đủ thông tin cơ bản và sưu tầm mọi tư liệu về đất, nước, tiểu khí hậu và thực vật.

Quy hoạch bao gồm phân chia mảnh đất của mình thành sáu khu, bắt đầu từ Khu Zêro là nhà ở của ta và kết thúc ở Khu V là khu có rừng tự nhiên. Mỗi khu có những đặc điểm riêng tùy theo cách ta trả lời những câu hỏi sau:

• Hiệu năng sản xuất của khu này thế nào?

• Khu này đòi hỏi bao nhiêu năng lượng, nước, các tài nguyên khác.

• Khu này đòi hỏi sự chú ý thường xuyên của ta như thế nào?

Tuy nhiên, điều quan trọng ta phải nhớ, đây mới là những khái niệm đơn giản mà không phải là đã xác định những địa giới cố định cho từng khu. Các khu thay đổi, chuyển dịch lẫn nhau tùy thuộc vào nhu cầu của ta. Những khu này không phải theo nguyên tắc bất di bất dịch.

Trong chương 18 của phần này, chúng ta sẽ nghiên cứu những vùng sinh học với những hệ truyền thống sử dụng đất lâu bền trên những phần khác nhau của địa cầu. Trong khi xem xét sức bền vững của những hệ thống này, chương 18 cũng thảo luận về những hậu quả của việc sử dụng đất không thích hợp và những nguyên nhân khiến cho những hệ canh tác truyền thống đã bị mất đi.

CHƯƠNG 10

CHÚNG TA SỐNG THẾ NÀO VÀ SỐNG Ở ĐÂU - KHU ZÊRÔ

Nông nghiệp bền vững không chỉ xử lý những cơ thể sống, nó cũng phải đề cập vấn đề chúng ta sống thế nào và xử lý những cơ thể sống thế nào. Trong chương này, chúng ta bàn đến nhà ở, chất lượng của nhà, chi phí cho nhà.

Nhà ở của ta là nơi ta sử dụng phần lớn thời gian và tiền bạc, nên nhà ở phải góp phần làm ta khỏe mạnh, sống dễ chịu và không làm ta phải tiêu phí nhiều tiền bạc và tài nguyên của môi trường.

Trong nông nghiệp bền vững, chúng ta có thể thiết kế nhà ở mới, hoặc sửa sang nhà ở cũ, ta sẽ có chỗ ở dễ chịu mà còn có thể giữ gìn, thậm chí khôi phục tài nguyên của đất đai. Trong thực tiễn:

• Ta giảm đầu tư vào nhà ở.

• Ta bảo đảm những thứ thu hoạch được giữ lại trong địa bàn của ta không gây ô nhiễm và tăng cường các lợi ích khác.

Kiểu sống hiện đại của phương Tây, là kiểu sống tiêu thụ quá mức, tách rời khỏi thiên nhiên, sử dụng quá nhiều vật chất. Phần lớn gia đình ở các nước giàu là những ”tập đoàn tiêu thụ": họ dùng quá mức những tài nguyên không tái sinh và thải ra môi trường khí độc, nước bị ô nhiễm chất thải. Phần lớn các nước phương Tây có lòng ham muốn tiêu thụ năng lượng, nước và nguyên liệu hầu như vô độ và mỗi năm một tăng.

Thêm nữa, nhiều gia đình làm hỏng môi trường sống của mình. Vấn đề ngày càng nghiêm trọng là sử dụng quá mức các nguyên liệu hay quy trình hóa học trong xây dựng và sản xuất hàng tiêu dùng. Chất bức xạ điện từ phát ra từ những đồ dùng điện cũng góp phần làm hỏng thêm môi trường.

XÂY DỰNG MỘT NHÀ MỚI

Chọn đúng địa điểm xây dựng sẽ làm tăng tiện nghi, giảm chi phí. Nên chú ý các điểm sau đây trước khi chọn địa điểm.

Khí hậu

• Ở vùng có khí hậu nóng, chọn địa điểm có gió mát thổi và có bóng râm.

• Ở vùng có khí hậu lạnh, chọn địa điểm được chống gió và nhận được ánh sáng Mặt trời.

Địa hình

• Ta sẽ điều chỉnh được có hiệu quả hơn sự vận động của đất và nước nếu ta chọn địa điểm ở sườn dốc không quá 15 độ.

• Những sườn dốc về hướng Tây thường nóng và khô; những sườn về hướng Nam nhận được gió mát.

• Có đồi sau nhà thì giảm được gió mạnh và tăng diện tích giữ nước.

Sơ đồ chỉ rõ mặt nhìn nghiêng lý tưởng của một địa điểm ở khí hậu lạnh. Các cây trồng ở rìa nhà có tác dụng chắn gió và tái cung cấp nước cho đất trong khu nhà và vườn; nước chảy theo thế năng từ đập vào khu nhà; nhà đặt ở nơi thấp của sườn đồi và hướng về phía nhận được tối đa bức xạ Mặt trời; đập ở phía dưới phản xạ ánh sáng lên nhà và làm thay đổi nhiệt độ xung quanh.

Đất

Đất sét sẽ co lại khi thời tiết khô và nở ra khi thời tiết ẩm, làm nhà bị nứt. Tuy nhiên có những loại đất sét dùng tốt nếu làm tường nhà bằng đất.

Việc sử dụng đất gần nhà

Tìm một bản đồ quy hoạch của khu vực xung quanh. Không nên chỉ dựa vào tưởng tượng mà chọn địa điểm. Chẳng thú vị gì khi phát hiện là sát nhà mình có nhà máy điện, đường cao tốc, xí nghiệp hóa chất.

Đường đi vào nhà

Nếu ta phải tự xây dựng đường vào nhà thì rất tốn kém, dù là làm đường trên đất công.

Cũng phải tính đến chi phí khi phải xây cầu, khi mua một chiếc xe ô tô, khi sửa đường thường xuyên.

Nước

Nước là yếu tố đầu tiên phải tính đến khi chọn địa điểm. Kiểm tra xem nước chảy đi đâu khi mưa lớn và dự tính lượng nước có thể thu được để dự trữ. Xây dựng đập nước tốn kém nhưng nếu không có nguồn nào khác thì phải làm (Ưu tiên).

Ở những nơi khô hạn, phần lớn nhất tiềm năng của nước được quyết định bởi lượng mưa rơi. Đại khái một lượng mưa hàng năm là 800mm được coi là tối thiểu để duy trì một mức sống bình thường cho gia đình. Cũng rất quan trọng là phải biết mưa vào thời gian nào trong năm và bố trí các hệ thống trữ nước thích hợp. Thí dụ, ta chỉ nhận được 800mm mưa trong năm và mưa chỉ trong vòng hai tháng, thì ta phải tạo mọi điều kiện để dự trữ được lượng nước cao nhất và tránh để nước mất đi do bốc hơi trong mười tháng còn lại.

Khi khoan giếng để lấy nước từ một nguồn nước ngầm, phải chú ý xem nước có nhiễm mặn, kiềm, hay bị ô nhiễm do hóa chất thải ra không.

Thực vật

Nếu có thể được, giữ lại các cánh rừng tự nhiên và xây dựng nhà xung quanh đó.

Hướng nhà

Hướng nhà có lẽ là yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến đầu tư để giữ cho chỗ ở được tiện nghi quanh năm. Thường chiều dài của nhà đặt dọc theo Đông - Tây, những chỗ ta sinh hoạt nhiều nhất trong ngày đặt về phía Mặt trời mọc để lợi dụng ánh sáng Mặt trời mùa Đông (các mái hiên và giàn hoa, lá sẽ che bóng râm cho phòng ở vào mùa Hè).

Hướng nhà có thể thay đổi chút ít phụ thuộc vào vĩ tuyến. Thí dụ, ở vĩ tuyến cao (các địa bàn gần hai cực) thì có thể quay một chút hướng Đông - Tây để nhận được nhiều ánh sáng Mặt trời ở phía Tây. Ở vùng gần sa mạc và ở vĩ tuyến thấp, thì thay đổi huớng một chút để giảm bớt ảnh hưởng của Mặt trời phía Tây. Có nhiều sách về kiến trúc và các kiến trúc sư có thể góp ý kiến cho ta.

THIẾT KẾ NHÀ

Khí hậu

Các hình ở bản vẽ 10.3 chỉ rõ thiết kế nhà theo điều kiện khí hậu và khả năng tài chính của ta, ở vùng có khí hậu khô hạn, nên có hàng hiên che bóng râm với thoáng gió nhiều; ở vùng có khí hậu lạnh, cần bố trí hướng nhận được nhiều ánh Mặt trời (ấm và sáng) vào nhà.

Hình 10.3. Những mẫu hình thiết kế nhà thích hợp với từng khí hậu.

Công nghệ ảnh hưởng đến đời sống qua các việc sau:

1. Cung cấp và sử dụng nước.

2. Năng lượng dùng cho nâu nướng và sưởi ấm.

3. Nguyên vật liệu.

4. Vận chuyển.

Cung cấp và sử dụng nước

Ở chương 7 ta đã nói cách thu nước trên mặt đất và dự trữ nước. Kiểm tra số nước mà gia đình thực tế sử dụng sẽ cho ta biết ước lượng số nước ta cần; ta phải làm gì để giảm lượng nước sử dụng; lượng nước giảm được sẽ dùng có lợi thế nào.

Kiểm tra lượng nước sử dụng sẽ hướng dẫn ta cách dùng lượng nước dư hoặc nước thải để tăng hiệu suất của vườn. Thí dụ, nước nóng có thể dùng ống chuyển xuống nhà kính trồng cây; nước từ máy giặt chuyển tưới vườn. Nước đó đạt hiệu quả là cung cấp rau, quả cho gia đình. Trong thực tế, ta tạo một chu trình nước khép kín, không gây ô nhiễm các nguồn nước sông, hồ.

Sưởi ấm

Sau đây là nhu cầu điện để sưởi ấm nhà trong vùng lạnh hay nóng:

Ta thấy cần phải thay đổi tỷ lệ dùng năng lượng điện ở khâu nào để tiết kiệm chi phí và tài nguyên. Dùng nước nóng rõ ràng là phải tiêu thụ năng lượng nhiều nhất. Khi ta muốn sưởi ấm nhà thì ta cần biết nhiệt trong nhà mất đi theo những đường nào. Hình 10.4 cho ta thấy nhiệt mất đi từ một căn phòng không được cách ly với các phòng khác theo những con đường nào.

Điều cần chú ý đầu tiên là phương pháp sưởi ấm chỗ ở. Ở Ốt-xtrây-lia, có một quyển sách phát không hằng năm "Giá của việc sưởi ấm hữu ích". Dưới đây là bảng trích từ sách đó:

So sánh giá tiền sưởi ấm nhà ở

Chú thích: Những giá này là ở Xít-ni (Ốt-xtrây-lia), ta có thể suy ra giá tiền tại nơi mình ở.

Bảng trên đây chỉ là hướng dẫn so sánh giá tiền giữa các hệ thống sưởi ấm, không tính đến lợi hại đối với môi trường (không khí ô nhiễm, phải chặt rừng, khai mỏ) Tuy nhiên, ta có thể dùng nó khi muốn thay đổi hệ thống sưởi ấm hay mua thiết bị sưởi ấm mới.

Sử dụng công nghệ hoặc tốt nhất là với các nguồn năng lượng có thể tái sinh, như khí Hyđrô, Mặt trời, gió. Những năng lượng này có thể dùng để thắp sáng, sưởi ấm và các công dụng khác. Đặc biệt năng lượng Mặt trời có hiệu quả sưởi ấm tốt nhất. Năng lượng ánh sáng được tích trữ lại dưới dạng khối nhiệt (thí dụ vật liệu có năng lượng cao hút nhiệt và giữ nhiệt); năng lượng nhiệt này sẽ bức xạ lại và làm phòng ở ấm hơn khi hết ánh sáng Mặt trời.

Sau khi ta đã chọn hệ thống sưởi ấm có hiệu quả nhất và ít gây ô nhiễm nhất, ta phải bảo vệ khối nhiệt đã được sản sinh ra. Phương pháp giữ nhiệt tốt nhất là làm mái (trần) nhà cách nhiệt. Hình thức cách nhiệt tốt nhất cho mái nhà là lợp cỏ lên mái nhà với chiều dày 10 cm.

Một vài loại nguyên liệu cách nhiệt mới đang bị nghi là phát ra những khí độc hay chất nguy hiểm. Tốt nhất là chọn những chất cách nhiệt thiên nhiên, cũng như những sản phẩm phụ từ những vật liệu ấy. Thí dụ, chất xenlulô và sợi sơ dừa, các loại đã được dùng làm chất cách nhiệt ở nhiều vùng. Nền nhà, sàn nhà được cách nhiệt bằng lớp dạ hay thảm. Nền xi măng cần cách nhiệt với bề dày dưới nền khoảng 60 cm.

Tường nhà được cách nhiệt tự nhiên nếu xây bằng đá, gạch nung hay gạch sống. Các vật liệu này hút nhiệt và sau đó sẽ bức xạ lại.

Gờ các cửa sổ phải gắn kín để đề phòng, gió mạnh mùa Đông. Những rèm cửa bằng vải hoặc bằng những tấm da còn lông cũng ngăn được mất nhiệt qua cửa sổ. Cửa sổ lắp kính hai lớp rẻ tiền và có ích ở phía cửa hướng gió lạnh. Những chỗ khác nên gắn kín là các khe cửa, cạnh mái nhà, ống khói lò sưởi.

Ta nên làm nhà lá cách nhiệt cũng có thể ngăn bớt nóng vào trong nhà trong mùa Hè.

Nấu nướng

Nấu nướng tốn năng lượng và gây ô nhiễm không khí. Gần đây nhiều xí nghiệp thiết kế những lò đun bằng củi tăng hiệu quả và đỡ gây ô nhiễm. Nên định một chỗ trồng cây lấy gỗ củi, trồng ngay để các thế hệ sau sẽ có gỗ củi dùng. Hiệu quả cao nhất là dùng một nguồn năng lượng với nhiều chức năng.

Thí dụ dùng một lò đun củi kín (ít không khí vào) để đun nước, nấu ăn và sưởi ấm nhà vào mùa Đông.

Dùng những thiết bị cải tiến

Đã được chứng minh là bức xạ sóng ngắn rò rỉ từ những dụng cụ điện gia đình là có hại cho sức khỏe.

Nguyên vật liệu

Nguyên vật liệu bao gồm tất cả những thứ như thức ăn, thuốc chữa bệnh, mỹ phẩm, quần áo, đồ chơi, đồ đóng gói, v.v.. mà chúng ta đưa về nhà.

Khi bạn đưa một thứ nào đó về nhà mình, bạn nên tự hỏi những câu sau:

1. Những đồ ấy có phân hủy được về sinh học không? Nếu không, sẽ xảy ra điều gì khi vứt đống ra nhà kho hay sân sau?
2. Ta có thể tái sử dụng được thứ đồ đó không?

Lý tưởng là chúng ta không nên mang về nhà thứ gì mà ta không xử lý được trong phạm vi nhà mình, mà phải vứt ra ngoài. Thật ra đó là một vướng mắc khó có thể vượt qua được. Bạn sẽ làm gì với những bàn chải răng không dùng được nữa?

Hãy nêu một vài trường hợp cụ thể. Tôi cố gắng thay các vật liệu chất dẻo bằng những thứ có thể phân hủy về sinh học. Tôi làm việc ở một hợp tác xã thực phẩm và tôi nhặt tất cả các chai cũ, túi giấy cũ để dùng lại. Tôi chỉ dùng những bàn chải bằng sợi thiên nhiên (bàn chải móng tay, bàn chải răng). Tôi dùng rất ít thuốc chữa bệnh và mỹ phẩm, tôi thích những thứ đơn giản làm bằng nguyên liệu thiên nhiên. Quần áo của tôi bằng sợi thiên nhiên, khi đã cũ rách, tôi dùng làm lớp che phủ đất vườn. Tôi ít khi ăn ở hiệu, mà trồng trọt và chế biến lấy thức ăn. Nhiều loại thức ăn tôi dùng là ăn sống, tiết kiệm năng lượng để đun nấu. Những việc tôi làm như thế đã đúng chưa?

Nếu tôi thấy những cái hộp thiếc tôi dùng đã sắp hỏng, tôi cố gắng không dùng hộp chất dẻo. Tôi đi mua đồ dùng rất ít, nhẹ và rẻ tiền. Sức khỏe tôi khá hơn. Tôi chỉ phải dọn dẹp nhà cửa đưa ra chỗ gom rác công cộng mỗi năm ba hay bốn lần thôi.

Vận chuyển

Vận chuyển có lẽ là điều cần thiết nhất đối với mọi gia đình và là khoản tiêu lớn nhất. Một cái xe dùng cho gia đình tiêu thụ trung bình 40.000 ki-lô- Oát/giờ riêng về chi phí lăn bánh. Ta nên tìm mọi cách giảm bớt chi phí này đồng thời giảm ô nhiễm môi trường.

Thử vận dụng

1. Làm một bảng kê và ghi vào sổ tay những cách mà ta có thể làm để giảm bớt chi phí trong gia đình.
2. Dùng bảng kê sau đây để trở thành một nhà nông nghiệp bền vừng thông thạo về quản lý gia đình. Bên cạnh cột Làm gì, ghi cột Ưu tiên của gia đình mình và điền vào cột Lúc nào và Ở đâu.

Bảng kê cho gia đình: Xây dựng và làm những gì thích hợp

CHƯƠNG 11

VƯỜN CỦA TA: NƠI DỰ TRỮ THỨC ĂN - KHU I

Trong suy nghĩ của nhiều người, nông nghiệp bền vững thể hiện bằng một khu vườn gia đình trồng rau, phát triển bền vững, sử dụng các vật tư hữu cơ. Mặc dầu nông nghiệp bền vững rộng hơn nhiều, cái bếp gia đình và vườn rau gia đình vẫn là thành phần cơ bản vì cùng với việc cung cấp rau tươi, nó còn:

• Tiêu thụ nước đã dùng chuyển thành sinh khối (các cơ thể sống).
• Làm sạch nước thải trước khi nước chảy vào lớp nước ngầm, sông ngòi.
• Biến những chất thải hữu cơ như quần áo cũ, rau thừa, thành lớp che phủ đất và mùn.
• Bảo đảm an toàn và thường xuyên cho ta thức ăn chất lượng cao và sạch không có hóa chất độc.
• Giải phóng cho ta việc xén cỏ và những phiền phức khác (tiếng ồn, mùi khó chịu, tiêu tốn chất đốt, nguy hiểm do dùng các dụng cụ cơ khí, máy móc).
• Tạo chỗ ở cho chim thú hoang, côn trùng.
• Bảo toàn tính đa dạng sinh học và di sản thực vật bản địa.
• Sử dụng được những mảnh đất thừa để sản xuất thực phẩm.
• Tạo ra sự yên tâm và giải trí sáng tạo.
• Giúp ta không bị phiền phức vì những hoạt động bên ngoài, thí dụ buôn bán thực phẩm.

Khu I cung cấp rau tươi đồng thời làm chỗ trú cho chim trời và côn trùng có ích.

Những nguyên lý hoạt động của một vườn gia đình có hiệu suất là:

1. Tính thường xuyên

Nghĩa là đi đến một trạng thái thăng bằng để mảnh vườn tự nó tồn tại và phát triển - không đòi hỏi người làm vườn phải đầu tư quá nhiều.

Những thực vật và động vật trong vườn thực hiện những chức năng tương tự trong xã hội loài người. Động vật và thực vật canh tác trên đất: động vật với chân, mỏ, hang ổ của chúng; thực vật với rễ của chúng và những vi sinh vật kết hợp với rễ cây.

Thực vật và động vật nuôi dưỡng lẫn nhau và nuôi dưỡng đất: thực vật che bóng râm, cản gió, cho thức ăn, vật liệu làm tổ, chỗ trú cho động vật. Thực vật cũng cung cấp chất hữu cơ cho đất (lá, cành, quả rụng), rễ cây liên kết những tiểu phần đất với nhau.

Động vật tỉa lá, cành, phân tán hạt giông và bào tử của cây. Chúng làm tốt đất và chuyển chất hữu cơ trở lại đất.

2. Tính phong phú

Trồng trọt thâm canh và đa dạng tác động như một phương pháp đề phòng bất trắc do thiên tai.

NHỮNG VƯỜN THỰC PHẨM LÂU BỀN

Nếu ta quay lại hàng thế kỷ, thậm chí hàng nghìn năm trước đây, ta thấy ở đâu mà con người làm vườn được một cách lâu bền, thì ở đó họ đã áp dụng cùng những cách làm có đặc điểm giống nhau. Hình 12.3 cho thấy các loại hình vườn thực phẩm minh họa những nguyên lý ấy của nông nghiệp bền vững. Không như nền thương mại nông sản hiện đại, gây tổn hại cho môi trường, những vườn thực phẩm kiểu truyền thống ấy đã nuôi sống lâu bền nhiều cộng đồng cư dân và là những hệ thống canh tác không làm hỏng đất.

BẮT ĐẦU THỰC HIỆN VƯỜN Ở KHU I

Khi ta bắt đầu quy hoạch vườn của ta, nên nhớ một số điểm:

1. Bắt đầu từ quy mô nhỏ

Hãy bắt đầu từ quy mô nhỏ và làm tốt nhất.

Không có gì tốt bằng có một thành công bước đầu để tiến lên. Bắt đầu nhỏ cũng bảo đảm cho ta còn đủ tài nguyên để tiếp tục giai đoạn sau.

Hình 11.2. Những đặc điểm của Khu I

2. Bắt đầu với những cấu trúc cố định

Vạch các cấu trúc cố định trên bản kế hoạch của mình. Có thể bao gồm những câu trúc sau đây:

• Vườn có tưới Nhà kính
• Nhà che bóng râm
• Chỗ tái sinh các chất thải
• Chỗ nấu bếp ở ngoài
• Chỗ chế biến phân rác
• Dây phơi quần áo
• Đường đi nhỏ
• Chuồng chăn nuôi
• Bể đựng nước
• Chỗ vệ sinh ngoài nhà
• Giàn hoa/lưới
• Luống trồng cây theo hình lỗ khóa

Suy nghĩ kỹ về vị trí của các cấu trúc cố định và của các cây to. Đặt chúng ở chỗ thích hợp nhất để sau khi phân tích địa bàn không phải di chuyển.

3. Loại bỏ những chỗ có cỏ mọc gây trở ngại

Những chỗ này làm giảm diện tích có thể sử dụng được và đòi hỏi phải chăm sóc.

4. Tập trung những hoạt động tương tự vào một nơi

Chỗ đổ các chất thải nên để gần nhà kính và nơi làm phân rác; chỗ nuôi giun để gần vườn; chỗ nấu nướng ngoài nhà gần cửa sau.

Những hoạt động xếp gần nhau ở một nơi như thế và được bao bằng những đường nhỏ, tròn hay xoáy ốc, giúp ta có thể làm được nhiều việc mà chỉ phải đi vòng quanh vườn một lần. Chẳng hạn khi thăm chuồng gà và nhặt trứng, ta có thể phơi quần áo vừa giặt hoặc thăm nhà kính.

XÂY DỰNG VƯỜN THEO NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG

Cải tiến đất trồng là một quá trình dài và chậm. Thông thường những việc nặng nhọc nhất để cải tạo đất là cày xới, có khi phải rẫy cỏ, rồi để cho đất nghỉ một thời gian trước khi trồng. Trong nông nghiệp bền vững, ta phải quan sát xem thiên nhiên đã xử lý thế nào và sẽ thấy rằng bất kỳ ở đâu (trừ ở sa mạc) không bao giờ thiên nhiên để đất trống và bị tổn hại.

Kỹ năng nông nghiệp bền vững đòi hỏi phải phủ tất cả các lớp đất mặt, dù là những con đường đã bỏ; phủ bằng trồng cỏ, để có thể tạo một đất sạch, hồi sinh trên nền cũ.

Kỹ thuật này gọi là tạo lớp che phủ như kiểu một vỏ bọc trên mặt đất. Phương pháp tạo một lớp che phủ đất vườn được chỉ ra trong hình 11.4; có người thay đổi chút ít phương pháp này.

Tất cả mọi lớp che phủ đều nên ẩm ướt. Tuy nhiên, về lâu dài lớp che phủ vườn đòi hỏi ít nước hơn. Và ta có thể trồng trọt với lớp che phủ mới.

Hình 11.4. Lớp che phủ đất.

KẾ HOẠCH HÓA CANH TÁC

Trồng rau, hoa, quả và cây thân thảo ở chỗ nào là tùy thuộc vào:

Những sơ đồ ở hình 11.5 cho thấy một "hình mẫu" của vườn thực phẩm ở Khu I. Ta có thể tham khảo một số gợi ý trong đó để thiết kế vườn của ta.

1. Luống rau gần cửa bếp.

Một hàng cây chanh gần cửa bếp, trồng thêm ở dưới một số cây rau gia vị. Một chủng cây chanh chọn thích hợp với điều kiện đất đai, khí hậu có thể cho hái 2-3 lần một năm và là một nguồn vitamin C phong phú.

2. Luống cây vòng, xoáy ốc trồng rau gia vị và cây làm thuốc

Những cây thân thảo thường dùng trong nhà hoặc để nấu nướng hoặc để chữa bệnh, có thể trồng thành hình xoáy ốc về phía kia của cửa bếp. Trồng theo hình xoáy ốc sẽ lợi dụng được mọi điều kiện  thời tiết, mọi tầng cây (trồng theo chiều thẳng đứng).

Người ta thường trồng ở đây (ở Ốt-xtrây-lia): cây kinh giới ô, cây xạ hương, cây rau xô thơm, cây é, cây hung, cây hương thảo.

3. Luống vòng vèo

Những luống hình vòng vèo đặt ở cạnh các đường đi, ở đó có nhiều nắng, kín gió, ta vào hái dễ dàng. Những cây trồng ở đây thường là những cây lưu niên chứa nhiều vitamin C và chất khoáng trong lá cây.

Những cây này cần che ấm, mỗi năm bón Kali và vôi hai lần. Những cây thích hợp là cây chua me đất, cây xà lách, cây bồ công anh, cây mù tạc, cây sen cạn (trồng ở Ốt- xtrây-lia).

4. Luống cây thường thu hái

Những luống này đặt đằng  sau các luông vòng vèo. Gồm những cây sinh trưởng nhanh và ta thường hái mà không nhổ cả cây (lá, hạt, quả, v.v..).

Những cây trồng (ở Ốt-xtrây- lia) là các loại: cải củ, cải xoăn, rau bina, cải Bruxen, hành, cần tây, rau diếp, rau mùi.

5. Luống hẹp

Những cây mọc thẳng đứng hoặc những cây đòi hỏi nhiều ánh sáng thì phải trồng trên luống hẹp. Các luống đặt dọc theo hướng Bắc- Nam để nhận được ánh sáng cả sáng và chiều.

Những cây trồng trên luống hẹp là cà rốt, cà chua, ra đi, đậu leo, măng tây, mướp tây, cà. Những cây lưu niên cũng có thể trồng ở đây như măng tây, sống hàng chục năm.

6. Luống rộng

Những cây có thời gian sinh trưởng chậm và chỉ phải thu hoạch một lần thì trồng trên luống rộng. Chúng không cần chăm sóc thường xuyên. Những cây ấy là bắp cải, đậu lupin, bầu bí, mía (ăn tươi), súp-lơ. Cũng có thể trồng actisô để làm cây nhỏ giữ ánh sáng và chắn gió.

Nếu ta có khoảng nửa acrơ (0,5acrơ=0,2 ha) thì có thể trồng những cây hạt cốc: ngô, lúa mì, lúa gạo, kê, lúa miến, v.v.. tùy điều kiện từng nơi.

7. Những cây trồng thành hàng thẳng đứng hay theo hình lưới

Những hàng rào, lưới mắt cáo, tường, có thể dùng để tăng sản lượng đất trồng trọt, hoặc dùng làm chỗ tựa cho cây leo, hoặc dùng để thay đổi tiểu khí hậu.

Những cây có thể trồng là các loại đậu leo, cây lạc tiên, cây mâm xôi, rau bina, cây dưa chuột, bầu bí và nho.

Bây giờ ta hãy xem bản đồ của Khu I thuộc gia đình Rob (hình 11.6) và so sánh vườn của gia đình này với những "mẫu" mô tả trên đây.

GỢI Ý MỘT VÀI CÁCH LÀM VƯỜN NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG

Luân canh

Có nghĩa là thay nơi trồng trọt một nhóm cây nào đó. Những nhóm cây được luân canh tuy thuộc và nhu cầu về chất dinh dưỡng của chúng, và cũng để tránh sâu bệnh. Thí dụ, ta phải thay nơi trồng khoai tây vì nơi đã trồng liên tục nhiều năm bị sâu hại nặng.

Nói chung, những họ thực vật có thể luân canh với nhau là: cây họ Đậu, tiếp theo là cải bắp, rồi cà chua, hành và cuối cùng là rau ăn củ. Và ta lại bắt đầu một luân canh mới, đầu tiên là cây họ Đậu.

Nước thải

Nước thải từ gia đình có thể dùng cho vườn nếu ta chỉ dùng chất tẩy giặt nguồn gốc thực vật. Tưới cho vườn (Khu I) khi thấy đất đó khô đến độ sâu hai đốt ngón tay trỏ.

Chống cỏ dại

Có lớp che phủ, trồng dày, nuôi súc vật nhỏ như thỏ nuôi  lồng, chim cút, chuột lang, có thể có tác dụng hạn chế cỏ dại. Nếu cần, chuyển lồng nuôi súc vật đi khắp trong vườn.

Cây làm bạn với cây khác

Đó là những loại cây đã được biết là giúp các cây khác theo một trong các cách sau đây:

• Mùi và chất dầu do cây tiết ra xua đuổi một số sâu hại.

• Những cây họ Đậu cố định đạm cung cấp chất Nitơ cho các cây khác.

• Một số cây có hình dạng sâu hại nhầm lẫn (xem hình 11.7).

Ta phải chọn cẩn thận những loại cây thân thảo và cây hoa trồng trong vườn; trong nhiều trường hợp, cây nọ có thể hỗ trợ cây kia. Tránh trồng thành luống thẳng vì sâu hại dễ di chuyển từ cây này sang cây khác trên luống thẳng.

Cây bản địa

Những cây bản địa (nguồn gốc ở địa phương) là căn bản cho mọi vườn vì làm chỗ trú cho động vật hoang; nếu mất chỗ ở tự nhiên, chúng sẽ bị đe dọa. Cây bản địa cũng là thành phần cơ bản trong vườn vì chúng duy trì tính đa dạng sinh học trong vùng.

Những cây bản địa có thể được trồng ở hàng rào làm thức ăn cho người hay vật nuôi.

Quả

Ta không cần phải có vườn thật rộng mới trồng được cây ăn quả. Có những cây không chiếm nhiều diện tích, thích hợp với vườn nhỏ.

Có những loài cây ăn quả gồm những chủng lùn trồng được trong chậu. Những cây cho quả chùm (thí dụ hai hay nhiều loài cây ghép trên cùng một gốc) cùng thích hợp với không gian hẹp. Cũng nên thử trồng những cây ăn quả thành giàn đứng (thí dụ những cây được bắt cho leo trên một bức tường).

Các côn trùng thường nhận ra từng loại cây do mùi, dạng lá, dạng cây hay mầu sắc. Trồng xen những loại cây khác hay trồng hỗn loài sẽ đạt mục đích làm cho các sâu hại nhầm lẫn cây nọ với cây kia.

Thử vận dụng

1. Đọc hình 11.8, chỉ một khu nhà và vườn có quy mô trung bình. Đề nghị bạn chuyển thành vườn theo nông nghiệp bền vững bằng cách thiết kế lại trên sổ tay.

2. Bây giờ bạn hãy thiết kế lại chính vườn của bạn, tính đến những giới hạn trong phân tích địa bàn và tìm xem có những khả năng chuyển dịch nào. Theo thật sát những bước thiết kế đã nói trong chương này.

3. Ghi lại tất cả các loại rau, cây thân thảo, hoa mà bạn muốn thu hoạch trong vườn của bạn. Và vạch một lịch thu hoạch từng cây theo mùa và chứng minh là bạn có thể thu hoạch thức ăn quanh năm.

CHƯƠNG 12

RỪNG THỰC PHẨM - KHU II

Tất cả thực vật và động vật đều phát triển trong những hệ sinh thái riêng của chúng với những thực vật và động vật khác, bổ sung chức năng cho nhau và đáp ứng các nhu cầu của nhau. Khi chúng ta đưa một cái cây ra ngoài hệ sinh thái tự nhiên của nó, chúng ta tách nó rời khỏi hệ thống nâng đỡ nó. Trong phần lớn trường hợp, cái cây ấy chỉ sống được nếu chúng ta chăm sóc nó.

Trong nông nghiệp bền vững, một vườn cây ăn quả được thiết kế như một rừng thực phẩm bền vững với tính đa dạng rộng về loài thực vật và động vật nâng đỡ lẫn nhau và bổ sung các nhu cầu cho nhau.

Khi chúng ta thiết kế một vườn quả, có ba nguyên lý hướng dẫn ta:

1. Trồng những hàng cây nhiều loại - như thế tăng được tính ổn định của môi trường, giảm nhiều thiệt hại do sâu bệnh và chi phí về thuốc trừ sâu hóa học.
2. Cây sống trên đất có lớp che phủ làm tăng độ phì và cây tăng sức sống.
3. Quan sát và phân tích cẩn thận những điều kiện địa phương và tiểu khí hậu - điều đó giúp chúng ta chọn và đặt đúng chỗ những loài cây thích hợp, giảm tổn thất về mất mùa và thiệt hại khác.

SẮP ĐẶT MỘT RỪNG THỰC PHẨM

Rừng thực phẩm được sắp đặt theo những tiêu chuẩn như khi sắp đặt Khu I, thí dụ phải tính đến hiệu suất của đất, nhu cầu về nước và năng lượng, đầu tư thấp. Không đầu tư nhiều bằng vườn thực phẩm gần nhà. Rừng thực phẩm (Khu II) được thiết kế tiếp sau Khu I.

CHUẨN BỊ ĐẤT

Cần từ hai đến ba năm để chuẩn bị đất, hệ thống tưới và vườn ươm cây non. Hình 12.1 chỉ rõ mặt nghiêng của đất vườn quả, liên hệ với vị trí của hàng cây chắn gió, nước (đập, mương), địa hình, độ dốc, lối ra vào...

Địa hình

Phần lớn các vườn quả đòi hỏi ánh sáng tối đa và được đặt trên sườn nhìn ra phía Mặt trời.

Hình 12.2. Đặc điểm của Khu II.

Hàng cây chắn gió

Những cây có sức chịu đựng tốt được trồng chắn gió để đẩy lên cao và chuyển hướng các gió nóng và lạnh có thể làm hại cây khi ra hoa kết trái.

Những hàng cây trồng hỗn loài để chắn gió còn thực hiện có hiệu quả một số chức năng khác: nuôi ong mật, làm chỗ trú cho động vật, củi đun, chất che phủ đất. Có thể trồng những cây có chức năng cố định đạm ở hàng cây chắn gió.

Nhìn bề mặt: Cây chắn gió trồng trong khung của parabon có tác dụng làm chuyển hướng gió ra chu vi vườn quả

Hình 12.4. Hàng cây chắn gió.

Cây vừa làm chỗ trú cho động vật tránh hướng gió ưu thế, vừa mang lại một số lợi ích khác. Trong sơ đồ này, cây mục túc (ở giữa) cố định đạm vào đất, cây dâu tằm (bên phải) và cây dâu xanh lam (bên trái) cung cấp thức ăn cho gà.

Các mẫu hàng cây chắn gió thường có hình parabôn khiến cho gió có thể chuyển đi vòng quanh khu trồng cây (xem các hình 12.4 và 12.5). Những hàng cây hình parabôn còn tác động như những cây giữ ánh nắng cho cây ăn quả.

Đất

Nhiều loại đất nông nghiệp bị nghèo chất dinh dưỡng và bị kết chặt, khô cằn. Cày đất và trồng cây phân xanh hoặc cây che phủ có thể giải quyết được tình trạng đó.

Trồng khoai tây dày có ích cho việc làm tơi đất kết chặt.

Lớp che phủ

Các lớp che phủ đất bằng cây sống có thể trồng dưới gốc các cây ăn quả nhằm tăng hiệu quả:

• Có thức ăn quanh năm cho ong làm việc thụ phấn cho cây ăn quả.

• Làm thức ăn cho gà.

• Làm cây sống chung với cây ăn quả.

• Cung cấp chất đạm cho đất.

Những hoạt động như trồng hàng cây chắn gió, cây giữ ánh nắng, các đập và tổ ong sẽ làm tăng hiệu suất của vườn.

CHỌN CÂY VÀ TRỒNG

Tốt nhất là bắt đầu bằng những loài địa phương có sức chịu đựng (cây bản địa) đã được biết là sinh trưởng tốt trong điểu kiện địa phương. Mặc dầu chất lượng quả của những cây này không bằng một số chủng khác, chúng có triển vọng đứng vững được trong môi trường địa phương. Sau đó ta sẽ trồng thêm những chủng khác có chất lượng mong muốn, thí dụ ra quả muộn hơn hay sớm hơn, có mùi vị hay màu sắc đặc biệt, dự trữ được lâu hơn... Cuối cùng, sau nhiều năm, khi đất và tiểu khí hậu đã được thay đổi do trồng cây, ta có thể thêm những loài ngoại lai để tận dụng những thuận lợi như ra quả trái vụ, chịu lạnh hay chịu nóng hơn.

Nếu có thể được, nên sử dụng những cây chiết ghép vì có thể ra quả sai hơn hoặc có bộ rễ chịu đựng được những điều kiện khắc nghiệt.

Nếu ta biết được nguồn gốc địa lý của một chủng cây, ta có thể làm thay đổi tiểu khí hậu cho thích hợp. Thí dụ, mặc dầu cây hạnh ưa khí hậu giữa Địa Trung Hải, cây này cũng có thể mọc tốt ở khí hậu lạnh nếu ta trồng nó cạnh một bức tường ấm hướng về phía Đông, không bị úng nước và được che bằng hàng cây chắn gió.

Tốt nhất là trồng những chủng có sức chống sâu bệnh - như thế giảm nhiều chi phí về dùng thuốc. Thí dụ, nếu ta trồng nho ở một nơi có mùa Hè nóng ẩm thì phải đề phòng là hằng năm bị bệnh do nấm. Nhưng ta có thể chọn những chủng có sức chống đỡ khá với bệnh nấm và trồng ở một nơi thoáng gió và khô.

Những cây ghi trong bảng tương ứng với vị trí trồng dọc theo sườn dốc, thí dụ, những cây ăn quả vùng Địa Trung Hải đòi hỏi nhiều ánh nắng và đất được tiêu nước tốt, nên trồng ở đỉnh của sườn, những cây đòi hỏi mát và ẩm trồng ở phía thấp của sườn.

Nhiều loại quả như các loại cam, chanh, mận, đào có thể trồng ở nhiều loại đất và khí hậu khác nhau. Các loại khác thì yêu cầu đặc biệt hơn, thí dụ cà phê và chè mọc tốt ở nơi có độ cao, cây dừa chỉ có quả ở các vùng bờ biển ấm.

Bảng ở hình 12.6 cho thấy khí hậu nơi nguồn gốc của một số cây ăn quả và cách tốt nhất trồng chúng dọc theo một sườn đồi dốc. Trong nhiều trường hợp, các cây ăn quả ở một nhóm khí hậu có thể trồng trong khí hậu ở cột liền bên cạnh - thí dụ, nhiều loài ở vùng nóng khô (khí hậu sa mạc) có thể trồng ở vùng có khí hậu Địa Trung Hải. (Chú ý là mỗi loài cây ấy có đến hàng trăm chủng).

Sau khi ta đã quyết định nơi trồng tốt nhất của các loài cây theo đặc điểm của sườn dốc, thí dụ ấm hơn, mát hơn, đất sâu hơn, ta có thể tham khảo thêm những điểm sau đây:

Rụng lá: Những cây trồng mà rụng lá theo mùa thì để ở hàng trước (ngoảnh về phía Mặt trời) tức là đứng trước những cây rụng lá vào mùa muộn hơn hoặc những cây thường xanh.

Kích thước và dạng cây khi trưởng thành: Những cây nhỏ hơn trồng đằng trước những cây to hơn để tránh bị những cây to hơn che mất ánh sáng (xem hình 12.7).

Quả chín: Những cây mà quả chín ngoài tán lá (như cam) thì đòi hỏi nhiều ánh nắng hơn những cây mà quả chín trong tán lá (thí dụ nho).

Trồng cây ăn quả

Khi trồng cây ăn quả, nguyên tắc chung là trồng những cây rụng lá vào mùa Đông và trồng những cây thường xanh vào mùa Hè. Trồng cùng với lúc bắt đầu mùa mưa - như ở vùng có khí hậu Địa Trung Hải mưa bắt đầu mùa Thu. Ở vùng khí hậu nóng ẩm, trồng cây vào mùa mát.

Đào hố trồng cây rộng và sâu gấp hai lần so với bầu cây giống và đặt dưới đáy hố phân rác hay phân chuồng hoai mục (nếu ta chỉ rắc phân trên mặt thì rễ cây không thể tìm thức ăn và nước ở dưới sâu). Đổ đầy nước vào hố trồng và để cho nước ngấm hết 2 lần. Bỏ bầu cây ra, đặt cây vào đáy hố và lại lấp đầy hố nhưng không lấp đất quá trên chỗ ghép. Sau đó lại đổ chầm chậm nước cho đầy hố cho đến khi không còn thấy bong bóng nước nổi lên từ trong hố.

CHĂM BÓN CHO CÂY ÂN QUẢ

Sau khi đã đặt xong lớp che phủ đất và trồng cây phân xanh thì thả gà vào vườn (hoặc cũng có thể thả lợn). Những cây và vật nuôi ấy có thể cung cấp đủ chất dinh dưỡng cho cây.

Tuy nhiên, có khi cần phải tăng cường chăm bón cho cây. Nếu thấy đất có nhiều cây dương xỉ thì tức là đất nghèo đạm. Hoặc trồng thêm cây phân xanh, rồi vùi vào đất; hoặc nuôi thêm súc vật để có thêm phân chuồng.

Nếu ta không có đủ súc vật để nuôi, thì ta có thể cắt thêm chất xanh cho vào đất để tăng độ phì của đất.

XỬ LÝ CHỐNG SÂU BỆNH

Nếu đất tốt, sạch và trồng nhiều loại cây thì có thể giảm nhiều nguy cơ bị sâu bệnh xâm nhiễm. Người ta thấy rằng, một nơi trồng độc cam táo thì hầu hết có sâu bướm trên cây; trong khi trồng nhiều loại thì chỉ 40% cây bị sâu bệnh.

Khi trồng vườn quả, phải chú ý đến dáng của các cây khi trưởng thành, có thể ảnh hưởng đến những cây khác trong gần đấy. Thí dụ, cây lê có tán lá hình tháp dày đặc sẽ che bóng đối với các cây thấp hơn. So sánh, thì cây mận có tán lá mở hơn có thể để ánh nắng lọc qua lá và cành của nó.

Xử lý phòng trừ sâu bệnh với các cách sau:

• Trồng nhiều cây trên các hàng để không một loài sâu bệnh nào tấn công được tất cả mọi cây.

• Trồng nhiều chủng chín sớm hay muộn khác nhau của một loài cây.

Nhiều chủng có thể trốn thời kỳ nhiều sâu hại.

• Thả gà và lợn tìm thức ăn trong vườn quả. Chúng ăn sâu hại, quả bị bệnh và rụng.

• Làm chỗ trú cho những loài chim ăn sâu hại và động vật như thằn lằn, ếch, nhện.

• Giữ một mức chất dinh dưỡng đủ và không thừa. Nếu bón quá nhiều, lá cây rậm rạp sẽ hấp dẫn sâu, vì lá cây là thức ăn ngon của chúng.

CẢI TẠO MỘT VƯỜN QUẢ ĐÃ CÓ

Có những vườn quả chỉ trồng một hay vài loài cây, bị bỏ không được chăm sóc, có nhiều cỏ dại, ít hiệu quả, nhiều cây chết. Để cải tạo những vườn này, cần theo các bước sau đây:

1. Trừ cỏ dại.

Cắt cỏ sát đất với dụng cụ thủ công hay cơ giới, rồi thả súc vật vào để chứng làm sạch, sử dụng loài vật thích hợp, thí dụ (ở Ốt-xtrây-lia): dê cho cây mâm xôi, ngỗng cho mọi thứ cỏ, gà ăn cỏ chua me, cỏ kikuyu, cỏ băng.

Để dễ xử lý, thả súc vật vào từng khoảnh luân phiên, ngăn bằng hàng rào tạm thời, ở đất dốc, những hàng rào này cần đặt theo đường vành nón để giảm xói mòn đất.

2. Gieo trồng những cây phủ đất

Sau khi mỗi khoảnh đã được làm sạch và được súc vật rắc phân, ta sẽ gieo trồng dày các loại cây phủ đất: cỏ mục túc, cỏ họ Đậu, cải củ, bầu bí, cà rốt, khoai tây...

3. Xây dựng hàng cây chắn gió

Bảo đảm cho cây ăn quả được chắn gió về phía các hướng gió chiếm ưu thế. Chọn những loại cây chắn gió có nhiều hiệu quả như làm chất đốt, làm nơi trú cho chim, làm chất che phủ đất, làm thức ăn cho vật nuôi và ong.

4. Tỉa cây

Vườn cây ăn quả không cần tỉa trừ trường hợp phải phòng bệnh, làm bớt rậm rạp để dễ thu hoạch,... Loại tất cả những cây bệnh, cây chết. Chờ đến vụ thu hoạch, đánh dấu những cây tốt nhất. Dần dần thay những cây năng suất kém bằng những chủng mới. Nói chung không nên trồng quá 10% chỉ một chủng của một loài cây.

VƯỜN QUẢ CÓ NHIỀU TÁC DỤNG

Những vườn quả theo nông nghiệp bền vững rất khác nhau trên thế giới. Tuy nhiên chúng được thiết kế theo một nguyên lý chung: bao giờ cũng có những loài bản địa (nguồn gốc tại địa phương), những loài chủ lực của vườn, những cây làm hàng rào chắn gió.

Ở khí hậu nóng ẩm, những vườn quả giống như một rừng mưa nhiệt đới: trồng theo đường thẳng đứng và nhiều tầng tán.

Ở khí hậu lạnh, vườn quả giống một vườn có cây rụng lá theo mùa với bãi cỏ và cây có tán rộng.

Ở nơi khô hạn (khí hậu sa mạc), vườn quả tương đối hẹp hơn và được thiết kế theo điều kiện ít nước. Những loại cây chủ yếu là những loài rễ ăn sâu để chịu đựng được mùa khô dài và trồng thưa để giảm cạnh tranh về nước giữa chúng với nhau.

Thử vận dụng

1. Vẽ một sơ đồ về rừng thực phẩm mà mình định thiết kế. Hoặc vườn hiện tại của mình. Chỉ rõ những phía có Mặt trời chiếu vào, làm thế nào tưới nước cho cây, ở đâu sẽ trồng cây chắn gió.

2. Kê một danh mục các loài cây ăn quả mà ta muốn có trong vườn, trừ những loại đã biết là không sinh trưởng được ở chỗ ta ở. Sau đó, dự kiến một lịch thu hoạch với mục đích là làm thế nào để quanh năm thu hoạch được quả, mùa nào thức ấy.

3. Bây giờ đưa vào kế hoạch những loài và những chủng tốt mà ta đã chọn. Chú ý những đặc điểm của từng loài, chủng để trồng mỗi thứ vào đúng chỗ thích hợp nhất.

4. Vạch một thời gian biểu chi tiết cho các giai đoạn phát triển của vườn quả. Có thể ghi như sau:

CHƯƠNG 13

GIA CẦM VÀ ONG TRONG RỪNG THỰC PHẨM

Những loài vật to vào phá vườn là không thích hợp. Bò, ngựa, lạc đà, voi làm đất dí chặt, bẻ gẫy cành cây, bứt quả. Những vật nuôi nhỏ như gia cầm, ong, đôi khi lợn, thích hợp hơn. Gia cầm đặc biệt thích hợp vì chúng ăn côn trùng, quả rụng, một phần lá cây, hạt, nên có gây hại cũng không lớn.

Những nguyên tắc sử dụng vật nuôi trong vườn là:

• Động vật cung cấp một phần chất dinh dưỡng cho cây ăn quả.

• Cây ăn quả cung cấp khoảng 80% chất dinh dưỡng cho vật nuôi dưới dạng thức ăn và thuốc phòng bệnh.

• Động vật dọn sạch cỏ dại, sâu hại, quả bị bệnh.

ĐƯA VẬT NUÔI VÀO VƯỜN QUẢ

Trước khi đưa vật nuôi vào vườn quả, nên tự hỏi và trả lời những câu hỏi sau đây:

1. Vật nuôi có thích nghi với khí hậu không?

Có những giống hay chủng vật nuôi đã thích nghi với điều kiện địa phương chưa?

Chủ vườn có nhu cầu và ý thích thế nào?

2. Vật nuôi sẽ ảnh hưởng đến môi trường thế nào?

Chức năng của vật nuôi kết hợp với những chức năng khác trong trang trại thế nào?

Ngoài chức năng chính, vật nuôi còn có ích dụng gì nữa không?

3. Vật nuôi cần bao nhiêu không gian để sống?

Vật nuôi cần được nuôi dưỡng bằng những thứ gì? Ai chịu trách nhiệm nuôi nó?

Nó có thể mắc những bệnh gì?

4. Vật nuôi (giống ta chọn) có những tập tính gì?

Nếu không muốn cho nó sinh sản, ta phải làm gì?

5. Vật nuôi mới sẽ tác động thế nào đến những vật nuôi đã có?

Nói tóm lại, nó ăn gì, nó cho ta cái gì, nó sinh sống thế nào?

ĐƯA GÀ VÀO RỪNG THỰC PHẨM

Rừng thực phẩm có khả năng cung cấp 80% nhu cầu về thức ăn cho gà. Tuy vậy, phải giành thời gian kê ra những nhu cầu của gà và hiệu suất của nó, làm thế nào thỏa mãn được nhu cầu của nó để đạt được hiệu suất mong muốn.

Nhu cầu:

Thức ăn: sỏi, hạt, chất xanh, sâu bọ, nước.

Chỗ ở và vệ sinh: an toàn, ấm, khô, đủ rộng, thuốc phòng trị bệnh, thùng cát để đằm mình, vật ở chung làm bạn, chăm sóc gà.

Lợi ích: cho trứng, gà con, lông vũ, thịt, diệt sâu hại.

NUÔI DƯỠNG GÀ

Hạt

Ta nên tự sản xuất lấy thức ăn hạt, hoặc là một sản phẩm của cây che phủ đất hoặc ở một khoảnh riêng. Tùy thuộc vào khí hậu nơi đó, có thể trồng: lúa mỳ, ngô, lúa gạo, củ dong, kê, lúa miến, lúa mạch... Tốt nhất là phải có hỗn hợp nhiều loại hạt.

Có thể bổ sung bằng những hạt từ các cây trồng khác trong vườn hay ở hàng rào như cây keo giậu...

Chất xanh

Trồng thành một bộ phận của bãi cỏ có hoa, thí dụ: cỏ ba lá, cỏ chua me, các cây thân thảo khác.

Những cỏ, lá xanh lấy từ lớp cây che phủ đất có thể được bổ sung bằng lá và quả ở hàng rào, dây leo, hàng cây chắn gió, kể cả các cây như chuối, nho, hướng dương, sung, vả, đậu leo...

Sỏi

Sỏi, cát thô, vỏ sò nghiền... giúp gà tiêu hóa vỏ hạt cứng. Thường thì gà được thả sẽ tự tìm lấy.

Sâu bọ

Cung cấp cho gà nhiều protein. Chúng sinh sản rất nhiều trong vườn quả trồng nhiều loài cây và thâm canh. Gà là loài ăn sâu bọ, nên có tác dụng tốt trong việc diệt ấu trùng sâu hại cây ăn quả. Tất cả gà đều thích giun, mối.

Thuốc

Gà sẽ được khỏe mạnh, giảm bệnh tật, nếu được thả trong vườn có các cây như ngải cứu, chua me,... và những cây thuốc thường mọc dại trong vườn. Những cây này có thể trồng làm hàng rào thành bụi; có cây được biết là làm cho sâu hại tránh xa. Những cây như hành, tỏi,... cũng tốt.

Chuồng gà

Gà cần có chỗ ở ấm, an toàn, có bầy đàn và có sức khỏe. Chuồng gà thiết kế đúng phải đáp ứng các nhu cầu đó. Gà thích ở gần nhà ở của người, như thế người chủ cũng dễ thu trứng sau khi gà đẻ.

Chuồng làm bằng gỗ phải được tẩm chất bảo quản gỗ chống mối mọt. Trên nền chuồng, trải chất độn (mùn cưa), có thêm chất đuổi sâu hại như bột Derris, vôi... Chất lót ổ đẻ cũng thế.

Hình 13.1 cho một thí dụ về nhà nuôi gà đáp ứng nhu cầu của phần lớn các loại gà nuôi:

• Bể hứng nước mưa từ mái chuồng.

• Chỗ đậu phải làm ổ độ cao ngang nhau để tránh gà tranh chỗ của nhau, đặc biệt là giữa các gà trống với nhau.

• Ổ đẻ phải mở được ở đằng sau để thu trứng.

• Mái phải cách nhiệt để điều hòa nhiệt độ trong chuồng.

• Sân chơi của gà phải kín để bảo vệ gà. Rơm trải ở sân chơi cũng dùng làm phân bón cho cây trồng.

• Hàng rào dây thép phải chôn sâu để đề phòng cáo, chó, thằn lằn đào dưới hàng dây thép để vào chuồng (hình 13.2).

• Phía trên cùng của hàng rào dây thép phải để tua tủa ra để ngăn không cho gà bay qua.
• Cây thức ăn trong vườn hay sân gà phải bảo vệ chống diều hâu, quạ... phá hoại.
• Cây thân thảo trồng xung quanh hàng rào chuồng gà có thể tận dụng làm thức ăn chăn nuôi.

Vị trí của chuồng gà

Gà được thả trong vườn nên phải có cửa chuồng từ sân chơi của gà ra vườn. Nếu cần diệt cỏ dại trong vườn Khu I thì thả gà vào đó. Chia thành từng khoảnh nhỏ, có hàng rào và thả gà vào đó nhặt cỏ cho hết, sau đó chuyển gà sang khoảnh khác, ở khoảnh cũ cỏ sẽ mọc lại nhanh.

Hình 13.3 cho thấy các cửa cho gà ra vào Khu I và Khu II. Những chỗ ủ phân rác nên đặt gần sân chơi của gà; rơm lót sân được thu nhặt đưa ngay vào ủ thành phân.

NUÔI GÀ CÓ BẦY ĐÀN - HÀNH VI CỦA GÀ VÀ MẬT ĐỘ NUÔI

Gà là con vật có tính xã hội và yêu cầu có bầy đàn. Trật tự bầy đàn trong một chuồng gà rất chặt chẽ. Đàn có trật tự nếu có khoảng 12 - 15 gà mái cho một gà trống; trên 20 gà mái cho một gà trống thì trật tự bị phá vỡ. Tuy vậy, nếu có khoảng 35 gà mái cho hai gà trống thì sẽ hình thành hai đàn.

Nếu ta có hai gà trống thì phải làm giàn đậu với chiều cao bằng nhau cho hai con. Nếu có quá 35 gà vừa mái vừa trống nhốt chung thì chúng sẽ đánh nhau. Tốt nhất là chia thành nhóm nhỏ thả vào vườn.

Tùy thuộc vào mùa (nóng, lạnh) và giống gà, mục đích nuôi cứ 50 - 100 gà mái thương phẩm có thể giữ được trong một nửa héc-ta vườn quả. Chia thành từng khoảnh 1/20 héc-ta (~500m2) có rào để chúng nhặt cỏ, sau đó chuyển sang khoảnh khác để cho cỏ mọc lại.

GIỐNG GÀ

Gà lông trắng thích hợp hơn với khí hậu nóng; gà lông sẫm với khí hậu mát. Các giống gà địa phương dễ nuôi hơn, không đòi hỏi điều kiện nuôi dưỡng cao, chịu đựng khí hậu và bệnh tật.

CÁC GIA CẦM KHÁC

Nói chung, gà và vịt phải nuôi riêng: vịt chịu được ẩm ướt, gà cần nuôi ở nơi khô ráo.

Vịt có sức chịu đựng cao hơn gà. Ở được nơi lạnh, lầy, ít mẫn cảm với bệnh hơn. Vịt ăn nhiều hơn gà và không kén chọn thức ăn. Nhưng vịt không cào bới đất; thả gà vào vườn thì giúp cho việc đào xới tốt hơn.

Vịt ít phá vườn hơn gà (tuy vậy cây con mới trồng vẫn phải được che chắn) và diệt được sâu hại, ốc, ốc sên. Giống vịt Kaki Camben có thể nuôi trong vườn rau.

Chỗ ở tốt nhất của vịt là trong một hệ thống nuôi trồng thủy sản (xem chương 18). Hình 13.5 trình bày một nơi nuôi vịt thích hợp trong một cái trại. Những gia đình ở ngoại ô cũng có thể nuôi vịt bằng cách tạo một cái ao nhỏ hay bồn tắm (xem hình 13.6).

Nếu bạn muốn nuôi vịt thì cũng phải làm một bảng kê những nhu cầu và hiệu suất của nó, như đối với gà, rồi xem khả năng của bạn có thực hiện được không. Không có nguyên tắc máy móc nào trong việc này.

Một lịch tương tự có thể vạch ra cho vùng ta ở, chỉ ra mùa hoa của các cây cho mật.

Ngỗng là con vật lý tưởng cho các vườn quả rộng. Người ta gọi ngỗng là "kẻ diệt cỏ". Nó có thể rẫy cỏ cả giữa những hàng cây lá rộng. Có thể giữ được từ sáu đến mười hai con ngỗng trên một nửa héc-ta vườn quả.

Nuôi bồ câu trong những chuồng có kiểu riêng. Người ta thích ngắm nhìn bồ câu và chúng được nuôi trong các vườn truyền thống từ nhiều thế kỷ. Thức ăn cho nó là sỏi, hạt cỡ to như hạt ngô hay hạt đậu. Phân bồ câu là loại phân có chất lượng và cũng là một loại thuốc diệt sâu hại - lót chuồng súc vật bằng phân bồ câu dày 4 mm. Chuột thích ăn thịt bồ câu nên chuồng bồ câu phải chống chuột.

ONG TRONG RỪNG THỰC PHẨM

Trồng mía hay củ cải đường không có lợi cho bảo vệ môi trường. Trồng hai loại này theo cách độc canh trên diện tích rộng sẽ làm hỏng đất. Mật ong là loại đường tốt nhất. Với lượng mật ong tự sản xuất đủ dùng trong năm, ta có thể gạch bỏ mục mua đường ra khỏi bảng chi tiêu gia đình.

Không cần thiết phải di chuyển các tổ ong một cách đều đặn theo các nguồn phấn và mật. Những tổ ong đặt trong một địa bàn trồng trọt thâm canh và đa dạng có thể được đưa vào thiết kế vĩnh viễn. Thực hiện việc này cũng phải bắt đầu nghiên cứu nhu cầu và hiệu suất của ong, theo như cách làm đối với gà.

Nhu cầu: chỗ ở, thức ăn, nước (nhiều lần trong ngày), ấm áp (ánh nắng tối đa), xung quanh yên tĩnh.

Hiệu suất: mật (thực phẩm phức hợp chứa 75% đường, nhiều loại chất khoáng), sáp, phấn ong (thực phẩm bổ sung giàu đạm), keo ong, sữa ong chúa; tác động thụ phấn cho nhiều loại cây vườn; tăng đàn.

Thức ăn cho ong

Ta cần biết những loại cây nào nở hoa qua các tháng trong năm mà ong có thể ăn và sử dụng. Có rất nhiều lịch cây nguồn mật (cây làm thức ăn cho ong), do các hội những người nuôi ong phát hành, cung cấp cho ta thông tin chung về thời gian ra hoa của các loại cây. Ta có thể vận dụng vào các cây với thời gian ra hoa có trên khu đất của ta và vạch ra một lịch thức ăn cho ong của ta (xem hình 13.7).

Nói chung, ta biết là những cây có quả mọng và những cây ăn quả rụng lá theo mùa cần ong thụ phấn và ong được hấp dẫn bởi những hoa có màu xanh lam như cây oải hương và những cây có rễ hành như cây thủy tiên hoa vàng, cây đuôi diều, cây trường thọ...

Ong kiếm ăn trong bán kính 5 km. Trong phạm vi ấy, ong trinh sát dễ tìm thấy nguồn thức ăn và ong thợ có thức ăn cho hàng tuần lễ. Nếu có thể được, đặt tổ ong cách nơi có nhiều cây thức ăn nhất khoảng 50 m.

Nhiệt độ ấm áp

Cửa của tổ ong về hướng Đông (hướng Mặt trời mọc).

Ở khí hậu lạnh, mái tổ phải được cách nhiệt hoặc đặt trên mái tổ lớp vật liệu cách nhiệt (mái rơm); lớp này cũng giữ nhiệt mặt trời làm cho tổ ong ấm hơn.

Đặt tổ ở phía trên sườn dốc, xa cây to và nhà ở. Ta thường nhìn thấy những dãy tổ ong đặt trên phía đồi dãi nắng có các cây mà ong đến lấy thức ăn.

Tổ ong

Có nhiều kiểu tổ ong, từ tổ hình cong kiểu truyền thống đến tổ hình hộp vuông ngày nay. Có thể tự đóng lấy tổ cho đàn ong.

Một tổ ong gồm có tầng trên và tầng sinh sản ở dưới. Tầng trên chứa các khung trong đó ong làm mật. Tầng dưới là nơi ở của ong chúa và những con ong thợ. Cần ngăn cách hai tầng để ong chúa không lên ăn mật ở tầng trên.

Tổ ong được đặt cách mặt đất khoảng l m để tránh những con vật phá tổ như thằn lằn, chuột, cóc... chui vào. Tổ hướng về phía Đông và ở một chỗ ít người qua lại trên đường đi kiếm thức ăn của ong. Mái nhà ở phải làm đủ cao để ong bay qua phía trên đầu người ở đó.

Nước

Ong phải bay được dễ dàng đến chỗ có đủ nước sạch. Nếu ong phải đi xa lấy nước thì sẽ giảm năng suất mật.

Một cái ao hoặc một chỗ chứa nước nhỏ xây trên mặt đất là thích hợp, nhưng phải che chắn để ong khỏi rơi vào nước và chết.

GIỐNG ONG

Có vô số dòng giống ong mật, từ những dòng hiền lành ít đốt người đến những dòng rất dữ tấn công người ngay khi người đã ra khỏi vườn có tổ ong. Nếu ta có một đàn ong dữ, ta có thể thay đổi tập tính của chúng bằng cách đưa vào một con ong chúa thuộc một dòng hiền lành. Tìm các loại hình ong thích hợp với địa bàn ta ở.

MẬT ONG

Nếu ta đặc biệt thích một loại mật ong nào, thì ta đưa những khung mới vào tổ khi những loài cây đặc trưng ấy bắt đầu ra hoa và lấy ra khi kết thúc mùa hoa. Những loại mật ong rất được ưa thích là của hoa chanh, đoạn, bạch đàn, cây ăn quả rụng lá theo mùa, cây hoàng đường, cây cỏ ba lá, các loại cây thân thảo.

Thử vận dụng

1. Trên bản đồ địa bàn của mình, chọn một địa điểm để thiết kế một nơi nuôi gà. Bảo đảm thiết kế đáp ứng những yêu cầu về an toàn và sức khỏe cho gà.

2. Xem hình 13.10, chỗ gia đình Rob đặt chuồng gà và chuồng vịt. Bạn có đồng ý với cách thiết kế ấy không? Tại sao?

3. Bạn hãy kể ra những hiệu suất mà bạn muốn thu hoạch ở gà, ngoài việc cho trứng và thịt. Có những việc mà bạn thực sự không muốn thực hiện trong vườn hay vườn quả của bạn không? Bạn có thể sử dụng thế nào những đặc điểm và tập tính của vật nuôi để giúp việc làm vườn của bạn?

4. Bạn có thể đặt tổ ong ở đâu và làm sao để cung cấp đủ thức ăn cho ong vào mùa Đông và mùa Hè? Trên sơ đồ của khu đất nhà mình, vẽ nơi đặt tổ ong thích hợp nhất.

CHƯƠNG 14

NẾU TA MUỐN LẬP TRANG TRẠI - KHU III

Khu III là tiếp nối trên quy mô rộng hơn khu trồng cây lương thực thực phẩm và cây thức ăn chăn nuôi. Nếu ta có một trang trại hay định mua một trang trại rộng hay hẹp thì khu này đặc biệt đáng được chú ý. Tuy nhiên, Khu I và Khu II vẫn là phần gắn liền với chỗ ở và đời sống của ta; đó không chỉ là nơi thâm canh cao, mà còn là bảo đảm an toàn cho ta, cứu sống ta khi ta thất bại trong mọi kinh doanh. Đáng mỉa mai là ở Ốt-xtrây-lia, nhiều nhà kinh doanh phá sản do giá len hay giá lúa mỳ trên thị trường thế giới bị chao đảo, đã phải nhận từ các tổ chức từ thiện một mảnh đất nhỏ để trồng trọt tự túc cho gia đình.

Nếu bạn phát triển vườn theo cách bền vững ở thành phố hay vùng ngoại ô, bạn có thể kết hợp Khu II và Khu III. Có thể thực hiện bằng cách đưa vào hệ thống việc trồng cây thức ăn để chăn nuôi những loài vật nhỏ (gà, ong, vịt) hoặc việc trồng cây phân xanh cho vườn quả và cũng có thể trồng một ít lúa mỳ hay lúa mạch. Xem thiết kế của gia đình Rob ở hình 13.10, kết hợp Khu II và Khu III.

Khu III có các chức năng sau đây:

• Trồng cây lương thực như lúa mì, ngô, lúa miến, lúa mạch, kê, khoai tây...

• Trồng quy mô lớn hơn cây ăn quả, nuôi gà,... coi như tiếp nôi hay mở rộng Khu II.

• Trồng những cây có quả hạch (như hạt dẻ, hồ đào, hạnh nhân).

• Nuôi súc vật để bán: bò sữa, dê, cừu, lợn và tùy điều kiện địa phương nuôi kangaroo, hươu, nai.

Những hệ thống nông nghiệp quy mô lớn hiện đại đã làm hỏng môi trường qua việc xói mòn đất, chặt cây, phá rừng... Chiến lược và công nghệ theo nông nghiệp bền vững cố gắng chuyển hướng cho hợp lý hơn.

Khu III không thích hợp với những đất quá khô hạn hoặc những đất dễ bị phá hoại do trồng trọt quá mức chịu đựng của đất hoặc do điều kiện thời tiết khắc nghiệt. Nguyên nhân làm hỏng nông nghiệp có khi do người ta muốn thâm canh cao độ trên những đất gọi là "ngoài rìa” tức là xấu, hoang hóa. Tốt hơn là để cho những đất đó được bảo vệ bằng những hệ sinh thái tự nhiên.

Chương này không có tham vọng cung cấp mọi chi tiết về việc  trồng trọt chăn nuôi, mà chỉ nêu những nguyên tắc cho việc canh tác bền vững và một số gợi ý về chiến lược để bạn suy ra các kỹ thuật thích hợp với kinh doanh và sự hiểu biết của bạn.

Hình 14.1. Đặc điểm của Khu III.

CHỌN ĐỊA ĐIỂM

Ta cần tính đến những nhân tố sau đây khi chọn địa điểm của Khu III.

Nước: Nước cần ở toàn bộ khu này cho cây trồng và vật nuôi, ở những địa điểm diện tích rộng, nước được giữ ở những đập trên cao và cho chảy theo thế năng xuống các đập dưới thấp qua các mương. Các mương được bố trí vòng tròn để cho đất có thì giờ hút nước khi mưa lớn.

Lối ra vào: Lối ra vào cho xe cộ phải dễ dàng để thu hoạch mùa màng, chăm sóc súc vật. Nên chọn những sườn đồi cao hơn để làm đường khiến ta nhìn được toàn cảnh trang trại. Dùng những con đường nhất định cho máy kéo đi để tránh xe nặng nén chặt đất.

Độ dốc: Nếu độ dốc trên 15 độ thì phải làm bậc thang để tránh xói mòn.

Bảo hộ: Những đồi, rừng tự nhiên nên giữ lại vì có thể bảo hộ trang trại chống những hướng gió ưu thế.

CHUẨN BỊ

Không nên vội vàng khi đưa cây trồng và vật nuôi vào hệ thống sản xuất của trang trại; có thể nói rằng mất thì giờ cho việc chọn lựa sẽ được đến bù xứng đáng. Nên coi giai đoạn chuẩn bị như là một khoản đầu tư.

Nên trồng trước những hàng cây chắn gió bảo hộ cho cây trồng và vật nuôi chống những giới hạn cực đoan của khí hậu. Ít nhất nên làm hàng rào ba lớp, có những địa hình cần hàng rào năm lớp. Chọn cẩn thận những loại cây làm hàng rào chắn gió; cây có thể cho thêm sản phẩm (hạt, gỗ, chất che phủ đất, cỏ khô), hoặc làm được nhiều chức năng (hành lang cho súc vật hoang, đường cản lửa, bảo vệ đất).

Cũng phải xây dựng hệ thống cung cấp nước trước khi trồng trọt. Dự kiến cẩn thận nơi đặt những đập và mương tùy theo địa hình và quy hoạch trang trại của mình.

HÀNG RÀO TRỒNG XEN

Đặc điểm của Khu III là có những cấu trúc cây lớn vĩnh viễn xen những cây nhỏ trồng tạm thời. Kỹ thuật canh tác này gọi là hàng rào trồng xen hay hành lang trồng xen vì những cây lớn được trồng thành hàng rộng và những cây hạt cốc được trồng giữa các hàng cây lớn hay các hành lang (xem hình 14.3). Các cây to có thể cung cấp lá cho gia súc ăn, bổ sung cho cỏ ở các hành lang cũng cho chất che phủ sẽ vùi xuống đất; lại cho thêm những sản phẩm ăn được (hạt hay quả).

Các khu được thiết kế tùy thuộc vào địa hình và đặc điểm của mỗi khu (thí dụ, năng suất từng khu, chức năng và yêu cầu về đầu tư). Khu III yêu cầu đầu tư thấp hơn Khu I và II, do đó nó được đặt xa nhà ở hơn.

Thiết kế hàng rào

Các hàng rào thường được bố trí theo đường vòng tròn thành những hàng cách nhau ba hay năm mét. Chiều rộng của các hành lang phụ thuộc vào khoảng cách đủ để trồng cây cốc cũng như không gian cần cho cây to sinh trưởng.

Những cây to thường kỳ được tỉa bớt cành lá dùng làm lớp che phủ cung cấp chất hữu cơ giàu dinh dưỡng cho đất. Chất che phủ được trải trên một diện tích đủ để ngăn ngừa cỏ dại, giúp cho đất giữ nước, vào trong đất để cung cấp chất dinh dưỡng cho cây cốc. Do đó, có lợi nhất là trồng những cây cố định đạm trong hàng rào, lá của những cây này vùi vào đất có hàm lượng đạm cao, tăng dinh dưỡng cho đất, rễ của chúng cố định đạm (xem chương 6). Thời gian và tần số tỉa lá phụ thuộc trước hết vào loài cây (tốc độ sinh trưởng, chiều cao) và sau đó vào chu kỳ sống của cây. Một cây được sắp đặt đúng chỗ là một nguồn dự trữ chất dinh dưỡng. Thường tỉa lá trước khi trồng vụ cây sau; nói chung, nếu chu kỳ sinh trưởng của cây là sáu tháng thì trong thời gian ấy có thể tỉa lá cây ba lần.

Nên tỉa thế nào để bóng cây to không làm ảnh hưởng đến sinh trưởng của cây cốc. Tỉa bằng một loại dao hay kéo cắt, cành lá tỉa dùng che phủ trên mặt đất của hành lang giữa các hàng cây.

Nuôi những con vật cơ bản

Súc vật có thể trực tiếp bứt lá trên cây để ăn, cũng có thể xếp lá cây đã cắt ở một chỗ riêng cho súc vật đến ăn. Nếu ta cho súc vật được tự bứt lá cây thì phải bảo vệ cây bằng hàng rào có dây dẫn điện chạy qua (để ngăn không cho chúng vặt lá ở cao quá). Dựa vào nguồn thức ăn mà định số lượng vật nuôi. Súc vật không bao giờ được ăn trụi lá cây, cây sẽ khó phục hồi. Nếu diện tích hẹp thì nên cắt lá cho súc vật ăn.

Hành lang cây cốc

Nhiều loại cây cốc thích ứng với trồng trên hành lang, có thể thay loại cây năm này qua năm khác mà không có gì khó khăn. Năm trước trồng lúa mạch, năm sau trồng lúa miến trên cùng diện tích. Có thể trồng ngô, lúa cạn, cao lương, cây hướng dương, cây dứa.

Ích lợi của việc trồng xen ở hành lang

• Tăng năng suất cây cốc do có thêm chất dinh dưỡng, chất hữu cơ cho đất.
• Giảm bớt hay bỏ hẳn dùng chất hóa học.
• Cải tiến chu kỳ chất dinh dưỡng, vì rễ cây ăn sâu lấy nước và chất dinh dưỡng ở lớp đất mà rễ cây cốc không ăn tới được.
• Cải tiến cấu tượng của đất vì rễ của cây to làm đất chuyển động và giữ được độ ẩm cho đất.
• Cũng làm nước ngầm xuống đất có hiệu quả hơn và giảm nước chảy tràn trên mặt đất.
• Giảm xói mòn đất sườn dốc vì cây chặn bớt sự vận động của đất và nước.
• Những sản phẩm của cây làm thức ăn chăn nuôi, củi đun và gỗ xây dựng.
• Tăng dinh dưỡng cho vật nuôi bằng cách đa dạng hóa thức ăn, thí dụ cỏ tươi, cỏ khô, lá cây...
• Hạn chế cỏ dại - ban đầu bằng bóng râm, về sau bằng lớp che phủ đất.

Trở ngại của hành lang trồng xen

Có thể có cạnh tranh giữa cây to và cây cốc về ánh sáng, nước và chất dinh dưỡng.

• Làm giảm diện tích trồng cây cốc do rễ cây to ăn lan ra.
• Phải đầu tư thêm lao động để thiết kế hệ thống trồng xen.
• Có thể hạn chế khả năng sử dụng đất một cách linh hoạt.

Tuy nhiên, nói chung ích lợi của hành lang trồng xen vượt nhiều những trở ngại của nó.

TRỒNG CÂY CÓ QUẢ HẠCH TRONG KHU III

Những cây có quả hạch thường có giá trị và quả dễ dự trữ. Chúng mọc tốt ở vườn quả mà không cần đầu tư nhiều hoặc trong hệ thống trồng xen ở hành lang. Cũng như những cây to khác trong hệ thống, chúng cần được tỉa cành lá thường kỳ để cung cấp chất che phủ và chất dinh dưỡng cho đất. Để phòng những cây khác có thể bị chết vì tán những cây có quả hạch quá rậm rạp che hết ánh sáng. Có thể kể một vài cây có quả hạch: cây hạt dẻ, cây hạnh, cây hồ đào, cây phỉ, cây hồ chăn. Ở đây không kể cây điều (đào lộn hột) vì nó có thể ức chế sinh trưởng của một số cây khác. Nhiều loài cây này cũng cho gỗ tốt. Nếu không thu được quả thì cũng thu được gỗ.

VẬT NUÔI TRONG KHU III

Nhiều người ở phương Tây cho là súc vật chỉ có chức năng cung cấp thực phẩm hay nuôi làm bạn trong nhà. Tuy nhiên, cho đến thời kỳ cách mạng công nghiệp và khai thác dầu khí, người ta còn phụ thuộc vào năng lượng cơ bắp của động vật. Ở nhiều vùng trên Trái đất, súc vật cày kéo còn có tầm quan trọng chủ yếu trong sản xuất lương thực thực phẩm và vận chuyển. Máy móc đòi hỏi đầu tư nhiều để mua sắm và vận hành, nên súc vật làm việc là tư liệu cơ bản của người nông dân ở các nước đang phát triển.

Trong các nước giàu, súc vật thường được nuôi thâm canh trong những điều kiện trái tự nhiên, khẩu phần thức ăn đơn điệu, gây hại cho sức khỏe.

Ở Khu III, súc vật chăn thả được ăn nhiều loại thức ăn, mật độ nuôi không quá cao, súc vật thường khỏe mạnh, giảm chi phí về thú y.

Chọn loài vật nuôi

Ta có thể chọn rộng rãi loài vật mà ta định nuôi. Ngoài những sản phẩm chủ yếu như thịt, sữa, trứng, ta nên tính đến cả việc cung cấp phân bón, trừ cỏ dại (cào xới đất), vận tải, cho da, lông vũ...

Thêm nữa, ta có thể nuôi những động vật hiếm hoặc bị đe dọa tiêu diệt để về sau có thể đưa chúng lại vào hệ sinh thái tự nhiên (bảo vệ quỹ gen).

Môi trường tự nhiên ảnh hưởng đến chọn lựa súc vật. Súc vật móng cứng có thể nén chặt đất, nếu cần loại súc vật ấy, nên chọn những giống kích thước nhỏ, nuôi với số lượng vừa phải. Nếu khu đất của ta gần các hệ sinh thái tự nhiên (rừng), phải có hàng rào ngăn súc vật thoát ra ngoài hay bị thú dữ bắt.

Súc vật là một bộ phận của hệ canh tác tự nhiên, và chúng có những nhu cầu phải thỏa mãn, thì mới khỏe và cho sản phẩm tốt. Đó là:

Thức ăn: Trồng cây thức ăn phù hợp với khu đất của ta và khí hậu nơi đó. Dùng nhiều loại cây, tìm cách thả cho súc vật tự kiếm thức ăn.

Nước: Nước phải sạch, chỗ uống nước phải gần chỗ ăn cỏ và có bóng râm. Nhiều điểm uống nước nhỏ tốt hơn là một đập nước lớn. Trong mùa nóng cung cấp thêm thức ăn tươi để thỏa mãn một phần nhu cầu nước của súc vật và cung cấp thêm vitamin, chất khoáng.

Bóng râm: trong những điều kiện nắng nóng, súc vật có thể khống chế được ký sinh trùng mà không cần thuốc hóa học.

Thử vận dụng

1. Nếu bạn đã có một cái trại, trên bản đồ, bạn chỉ chỗ dự định đặt Khu III. Nếu bạn định mua trại, hãy vẽ cái trại định mua (hay tưởng tượng sẽ mua) và chỉ chỗ của Khu III.

2. Vạch ra hình mẫu cái trại bạn định khai thác, vẽ một cách thực tiễn dựa theo khả năng thực thi của bạn. Bạn sẽ đặt hàng rào trồng xen ở chỗ nào?

3. Hãy chọn những loài thực vật và động vật bạn định đưa vào Khu III. Nói rõ mức thời gian bạn sẽ hoàn chỉnh hết diện tích khu đất của bạn.

CHƯƠNG 15

NHỮNG CÂY MANG DẤU HIỆU CỦA HY VỌNG - KHU IV

Trong hàng trăm năm, nhân dân đã trồng cây để đáp ứng các nhu cầu cuộc sống cho các thế hệ mai sau (gỗ tốt, các sản phẩm của cây). Các rừng ở Châu Phi và Châu Á trong quá khứ do những người lãnh đạo, người tu hành, người làm nông nghiệp trồng cho nhân dân. Bằng cách trồng cây, họ bày tỏ một cách thực tế và tượng trưng lòng tin tưởng và hy vọng vào tương lai.

Cây có vai trò căn bản đối với đời sống và các quá trình làm đất khỏe mạnh, nước và không khí trong sạch. Đã chứng minh là, ở những nơi mà cây bị chặt phá đến chỉ còn dưới 30% diện tích nguyên thủy của nó, thì những quá trình sống bền vững khác bắt đầu suy thoái. Sông ngòi cạn dần, đất bị rửa trôi, chất lượng không khí giảm. James Lock, một nhà sinh thái học cách tân, tuyên bố là những sự phá hoại các hệ thống tự nhiên như thế sẽ ảnh hưỏng trở lại đến những vùng khác trên thế giới như sa mạc, vùng gần cực, thí dụ, gió mùa sẽ thay đổi ở lục địa khác hay giông bão xảy ra nhiều hơn. Thật đáng buồn nếu những điều đó xảy ra trước khi chúng ta kịp giác ngộ, từ người tiêu thụ đến người sản xuất.

Trong nông nghiệp bền vững, chúng ta nhằm mục đích trồng cây trên  30 - 35% diện tích của mọi loại đất. Trong khi quy hoạch, chúng ta nhận thấy là chúng ta dần dần phủ đất bằng cây - cây ăn quả, cây cho quả hạch, cây chắn gió, cây làm thức ăn gia súc, cây làm nơi cư trú cho động vật.

Trong chương này, chúng ta sẽ học cách thiết kế và trồng rừng trên khu đất của mình. Khu IV rừng – nhiều khi gọi là rừng có cấu trúc - khác rừng tự nhiên ở chỗ các cây được chọn lựa cẩn thận về hiệu suất và chức năng của chúng và được thu hoạch trên cơ sở bền vững.

Những nguyên lý chỉ dẫn cho chúng ta là:

• Dành nhiều thì giờ để nghiên cứu.

• Quy hoạch cẩn thận việc thu hoạch sau này của cây và sản phẩm của cây.

• Thực hiện mục tiêu trồng cây trên 30 - 35% diện tích đất mà ta thiết kế. Đạo đức phải tuân theo trong vùng này là, khi một cái cây được thu hoạch, sản phẩm thu được của nó phải được kéo dài ít nhất bằng thời gian mà nó đòi hỏi để sinh trưởng.

Rừng ở đô thị

Trồng cây ở đô thị, những cư dân ở đấy có thể đáp ứng được những nhu cầu của họ về cây và sản phẩm của cây. Họ có thể làm cho những khu đất bỏ hoang sinh lợi và trồng rừng để thu được những sản phẩm mà họ đã dùng trước đây do khai thác các rừng tự nhiên. Họ sẽ thấy vui thích sống ở nơi có cây cối sinh trưởng xanh tốt.

Rừng ở ngoại ô

Có thể trồng rừng ở trường học, bệnh viện, bờ sông, công viên, ven đường. Nhân dân có thể trồng cây ở đường phố, chính quyền địa phương có thể quy hoạch việc trồng cây.

Rừng ở nông thôn

Trong trường hợp mất mùa, sản phẩm của rừng có cấu trúc có thể bổ sung nguồn thu. Mùa màng có thể được bảo vệ bởi rừng trong trang trại.

Ở Ốt-xtrây-lia, những trang trại trồng rừng cũng chịu chế độ thuế như các trang trại khác ở nông thôn. Nếu ta định lập một trang trại trồng rừng, coi như bắt đầu kinh doanh, thì có thể chọn một trong hai mục đích:

1. Thiết kế rừng trồng để nuôi đại gia súc như bò, hươu nai, cừu,… với quy mô thích hợp. Súc vật ăn lá cây, cỏ dưới rừng (ánh sáng lọt qua tán các cây lớn).

2. Thiết kế rừng để giữ gìn những loài vật tự nhiên ở địa phương (bản địa).

ĐẶC ĐIỂM CỦA KHU IV

Khu IV thường là tiếp nối Khu III và có khi cả Khu I và II (xem hình 15.1).

Hình 15.1. Đặc điểm của Khu IV.

ĐỊA ĐIỂM CỦA RỪNG CÓ CẤU TRÚC

Rừng có cấu trúc đặt ở địa điểm không thích hợp cho trồng cây ăn quả hay cây cốc. Xem hình 15.2 để thấy trang trại Rosie đã đặt hai rừng có cấu trúc trên đất của mình. Một rừng bao bọc Khu I và II, một rừng gần Khu III. Những rừng này bảo hộ nơi tích trữ nước, rừng trồng ở sườn có bóng râm là nơi không thích hợp cho trồng cây cốc; rừng nối liền với các khu khác.

Thực hành thiết kế

Các thí dụ sau đây gợi ý cách phát triển Khu IV. Ta phải thiết kế theo đặc điểm khu đất và nhu cầu của mình.

1. Cây, rừng và đại gia súc ăn cỏ

Một diện tích từ hai đến mười sáu héc-ta là đủ để xây dựng một khoảnh rừng tự nó có thể bảo tồn được. Những diện tích nhỏ hơn đòi hỏi phải đầu tư nhiều công hơn để trừ cỏ dại và tưới nước.

Trồng rừng sẽ có kết quả chắc chắn hơn nếu trước khi trồng đã làm xong hệ thống tưới và mương. Sau đó, có thể trồng hàng cây chắn gió về phía hướng gió ưu thế.

Những cây đầu tiên được trồng xen với những loại cây cố định đạm và cây tiên phong, coi như "cái nôi" cho những cây trồng sau. Những cây trồng sớm cũng gồm cây làm thức ăn cho súc vật ăn cỏ.

Những cây trồng sau - những loài phù hợp với khí hậu trong vùng - được chọn theo hiệu suất của chúng và thích hợp với môi trường, cần trồng nhiều loại cây (đa dạng). Nhiều loại cây gỗ tốt không thể sinh trưởng độc canh, chúng đòi hỏi có những cây bụi hay cây to làm "bạn" (nhiều khi là  những loại cây cố định đạm). Cây cần được trồng dày trên hàng và khoảng cách giữa các hàng cây phải rộng. Trồng dày thì cây mọc thẳng hơn. Cũng phải tính đến tán cây khi trưởng thành (đường kính) để định khoảng cách  giữa các hàng cây. Nhiều sách có nói về vấn đề này. Hoặc hỏi ở cơ quan lâm nghiệp địa phương.

Súc vật ăn cỏ được đưa vào rừng sau khi trồng cây từ ba đến sáu năm (phụ thuộc vào tốc độ sinh trưởng, khí hậu, loài cây). Số lượng súc vật nuôi phải dựa vào khả năng cung cấp cây cỏ làm thức ăn. Vào thời gian này, những cây tiên phong sống thời gian ngắn đã chết tự nhiên hoặc được thu hoạch, thí dụ làm chất che phủ đất, làm cọc rào, củi đun,...

Một rừng có cấu trúc khi trưởng thành phải có từ 250 đến 500 cây có giá trị trên một acrơ (khoảng 0,4 ha) và cung cấp đủ thức ăn cho súc vật ăn cỏ.

2. Cây và súc vật bản địa

Cũng bắt đầu từ trồng hàng cây chắn gió và làm hệ thống tưới nước. Ta trồng thế nào để cứ hai năm một lần ta có thể cắt tỉa ở một hàng cây. Không phải là chặt cả cây mà là cắt tỉa đến ngang ngực, dùng để làm củi, làm chất che phủ đất,... trên cơ sở ấy, sau mấy năm, cây đã được cắt tỉa lại mọc cành, lá mới.

Những cây trồng đầu tiên gồm những loài cây tiên phong trồng xen với những cây gỗ có giá trị và sống lâu.

Sau mấy năm, những cây sống thời gian ngắn hơn sẽ được chuyển đi, cho phép những cây ở phù hợp khí hậu phát triển mà không bị tranh chấp ánh sáng, chất dinh dưỡng.

Cây non được bảo vệ chống súc vật ăn cỏ, thỏ rừng... một khi chúng đã đủ lớn thì những loài vật địa phương được phát triển để rừng làm đầy đủ chức năng của nó.

CÁC SẢN PHẨM CỦA RỪNG

Sản xuất gỗ củi

Chọn những loài cây có thể cắt tỉa được, hoặc tự nó rụng cành (thí dụ những loài có cành lớn rủ xuống).

Cây được cắt tỉa làm củi khi chúng đạt đường kính 4 - 10 cm (dùng để đốt lò). Người ta thu hoạch mỗi năm khoảng 1/7 tổng trữ lượng gỗ củi của rừng (có thể cắt tỉa một năm hai lần).

Những loài cây có thể trồng làm gỗ củi là những loài cho gỗ khí đốt cung cấp nhiệt lượng cao (ít củi nhưng cho nhiều nhiệt). Có thể tìm hiểu ở địa phương những loài cây thường trồng làm gỗ củi (cây keo), làm thức ăn gia súc, những cây tự nó rụng cành lá như các loại bạch đàn.

Sản xuất cây làm cọc hàng rào

Thường là những loài sinh trưởng nhanh và chóng trưởng thành.

Chúng là những cây thân mảnh mọc giữa các cây lớn sinh trưởng chậm, cho gỗ quý. Có hai loại sau:

• Loại bền chắc: dùng làm cọc hàng rào, dựng nhà, làm đồ dùng (cây keo, bạch đàn...).

• Loại kém bền hơn: dùng làm giàn, làm khung, làm chất đun gạch, chế tạo xenlulô.

Những cây gỗ tốt sinh trưởng nhiều năm

Những loại cây này đòi hỏi đầu tư dài hạn. Dùng làm đồ gỗ cao cấp, đồ khảm... Thời gian thu hoạch có khi là vài chục năm hoặc cả trăm năm. Trong thời gian ấy có thể trồng xen cây tiên phong, cây họ Đậu.

Trong các sách lâm nghiệp chuyên ngành, có ghi những loại cây này ở khí hậu ôn đới (như sồi, tuyết tùng...), nhiệt đới (như lim, téc, bách...), khí hậu chuyển tiếp (như cầy gỗ mun, cây long não...).

Các loại rừng khác

Ở những khoảnh đất ngoài rìa, ta có thể trồng những rừng có mục đích khác, hoặc những cây cần đưa vào một hệ sinh thái nhất định. Đó là những nơi: hàng rào, cạnh đường đi, đất chua, bờ mương đập, đất phèn, đất quá dốc...

Nhiều khi những đất này được trồng độc canh, như thế hoàn toàn không có lợi. Ta nên trồng nhiều loại cây, nhất là những loại đang có nguy cơ bị biến mất khỏi địa phương.

NHỮNG RỪNG Ở CÁC NƠI KHÁC

Mặc dầu có những lời nói rất kêu là "lâm nghiệp cộng đồng", nhiều  nông dân ở một số nước không được làm chủ những cây do chính họ trồng; chủ đất hay các quan chức địa phương chặt những cây đã trưởng thành để bán mà nông dân không được gì. Những rừng cộng đồng phải được quản lý chặt chẽ và công bằng. Thu hoạch phải cung cấp cho nhu cầu của cộng đồng chứ không phải cho thương nhân.

Một hình mẫu có ý nghĩa là các lô rừng trồng ở một làng ở Việt Nam (xem hình 15.6). Rừng có cấu trúc bao bọc làng và vườn quả. Cây rừng cũng trồng dọc theo mương máng, đường đi và như thế mọi mảnh đất thừa thãi đều được sử dụng triệt để.

Thử vận dụng

1. Liệt kê những loại cây gỗ mà bạn muốn trồng. Rồi tìm hiểu: nhu cầu sinh trưởng của cây, thời gian thu hoạch cây, kích thước cây trưởng thành.

2. Ghi thêm một rừng có cấu trúc vào bản thiết kế địa bàn của bạn. Nếu bạn ở đô thị, nghĩ xem bạn muốn xây dựng một rừng ngoại ô ở chỗ nào.

3. Thiết kế một hàng cây chắn gió bảo hộ cho những cây trồng có giá trị.

CHƯƠNG 16

RỪNG TỰ NHIÊN - KHU V

Những rừng tự nhiên ở địa phương là những rừng được bảo tồn. Nếu Khu I bảo đảm an toàn thực phẩm cho gia đình, thì chính rừng tự nhiên là xương sống và bảo đảm an toàn cho toàn bộ cảnh quan khu vực.

Những rừng địa phương tiến triển đã hàng triệu năm, với sức ép của chọn lọc tự nhiên và cuối cùng đó là một phức hợp cây được chọn lọc khắt khe và tồn tại được trong môi trường xung quanh. Rừng tự nhiên ở một thế thăng bằng khiến cho nó tự bảo tồn được nếu nó không bị làm cho hỗn loạn. Nếu môi trường thay đổi, thì rừng cũng thay đổi theo.

Cũng như rừng thực phẩm và rừng có cấu trúc, sự tập hợp những cây và những có thể ở đây cung cấp chỗ trú và bảo vệ cho sinh vật, giữ cho không khí, nước và đất không bị ô nhiễm. Thêm nữa, rừng tự nhiên bảo tồn tài nguyên di truyền là vật liệu di truyền cho nhiều thực vật và động vật.

Nếu rừng có diện tích đủ rộng, nó là nơi ở an toàn cho nhiều động vật có vú, bò sát, chim muông ở địa phương. Nếu bị cháy hay lụt, súc vật có thể di chuyển xung quanh vùng này để tránh tai họa, đặc biệt khi rừng liền kề với những hành lang cho sinh vật hoang dã.

Rừng bản địa còn có một tác dụng khác là ghi dấu ấn vào một vùng nhất định. Khi ta nghĩ đến rừng ở Bắc bán cầu, thì ta nhớ ngay những rừng gỗ sồi rụng lá theo mùa hay gỗ thông; ở Ốt-xtrây-lia, thì ta nhớ đến rừng bạch đàn; ở vùng xích đạo, nhớ đến rừng mưa nhiệt đới.

Rừng tự nhiên phải được quy hoạch theo những nguyên lý sau đây:

• Bảo tồn mọi khoảnh nhỏ còn sót lại của rừng bản địa.

• Mở rộng mọi loại rừng tự nhiên.

• Trồng rừng mới ở những địa điểm sau đây:

  • Vũng, đầm, mương máng, sông ngòi.
  • Giáp giới các trang trại nông nghiệp.
  • Những sườn và đất dốc trên 15 độ.
  • Những ven đường đi.

RỪNG TỰ NHIÊN MỌC Ở ĐÂU

Các gia đình ở ngoại ô có thể có một Khu V quy mô nhỏ, không phải là rừng nhưng bảo vệ cho những cây trồng khác, nhất là những loài có nguy cơ bị tiêu diệt. Tốt nhất là khu này ở xung quanh hàng rào, chọn những loài cây mà chiều cao của chúng khi trưởng thành thích hợp với quy mô gia đình.

Các đô thị có những chỗ như: chỗ đổ rác cũ, đường sắt hay đường bộ đã bỏ, bờ sông, bãi cát... có thể xây dựng thành rừng tự nhiên.

Ở những thị trấn gần nông thôn, có thể xây dựng những rừng bao quanh thị trấn, sử dụng nước thải và nước tháo ra từ thị trấn. Có hai hình mẫu tốt. Một cái ở Alice Springs, một thị trấn vùng hoang mạc ở trung tâm Ốt- xtrây-lia. Một cái nữa ở một thị trấn nhỏ ở bờ biển Maryborouth ở Victoria (Ốt-xtrây-lia). Nếu đủ tiêu chuẩn, những rừng này có thể nằm trong mạng lưới các Vườn quốc gia.

Ở các trang trại, chúng ta có thể thiết kế những bộ, sườn dốc, rìa sông, ven đường thành rừng tự nhiên để ngăn ngừa xói mòn, giữ nước cho đất, làm thay đổi những giới hạn cực đoan của khí hậu. Những hành lang cho sinh vật hoang dã ở các bờ sông bảo đảm an toàn cho động vật hoang, giảm lũ lụt, thu hút phân bón thừa trước khi chúng chảy theo nước vào sông ngòi.

PHỤC HỒI RỪNG / THẢM THỰC VẬT CÒN SÓT LẠI

Có nhiều chiến lược để phục hồi hay mở rộng thảm thực vật rừng còn sót lại hay xây dựng rừng mới. Một số những chiến lược ấy được hình thành do rút kinh nghiệm việc phục hồi có kết quả các rừng cây bụi ở Ốt-xtrây-lia.

Nếu đất của ta bị cỏ dại lan tràn, ta sẵn sàng dùng mọi loại dụng cụ để rẫy cỏ. Tuy nhiên, ta có thể đạt kết quả tốt hơn nếu thực hành theo các bước sau đây:

1. Rào khu vườn nơi sẽ xử lý cỏ dại để không cho súc vật vào án những mầm cây non, thí dụ, thỏ rừng, ngựa, dê...

2. Phân tích thật cẩn thận thảm cỏ dại:

• Dự tính về quy mô và mức độ cỏ dại sẽ lan tràn.

• Xác định những loại cỏ chiếm ưu thế trong thảm cỏ: dưới tán cây, dưới tầng cây hoặc trên mặt đất.

• Tìm hiểu nguyên nhân cỏ dại mọc ở chỗ đó, thí dụ có đủ nước.

3. Xác định loài cỏ và chu kỳ sống của nó. Nếu loài cỏ ấy phân tán bằng hạt giống thì rẫy cỏ đi trước khi nó ra hoa; nếu nó phân tán kiểu vô tính thì rẫy cỏ trước khi mầm non mọc.

• Cỏ hàng năm - rẫy cỏ vào giai đoạn mới ra nụ (trước khi hoa nở và kết hạt) để tránh hạt giống phát tán đi. Một số loại cỏ vẫn tiếp tục phát triển một khi hoa đã nở dù cây bị rẫy đi, thí dụ cỏ có rễ hành.

• Cỏ hai năm - hàng năm rẫy cỏ trước khi hoa cỏ nở.

• Cỏ lưu niên - rẫy cây con (mầm cây). Nói chung, phải nghiên cứu cách sinh trưởng của cỏ để quyết định phương pháp rẫy cỏ.

4. Quan sát kỹ môi trường xung quanh chỗ cỏ mọc để quyết định chiến lược diệt cỏ có hiệu quả nhất. Có thể thay đổi môi trường sông để diệt hay ngăn cản cỏ dại phát triển. Thí dụ làm cho đất ẩm hơn hay khô hơn, thay đổi độ pH. Có những loại cỏ chỉ cần tạo bóng râm là diệt được.

Hình 16.3 cho một thí dụ về phân tích cỏ:

• Không có cỏ. Chiến lược: ngăn cỏ mọc và lan ra.
• Ít cỏ. Chiến lược: dùng kỹ thuật làm xáo lộn tối thiểu (MDT).
• Khoảng 50% là cỏ dại. Chiến lược: dùng kỹ thuật MDT và rẫy cỏ từng đám (MDT: xem giải thích ở dưới).
• Cỏ lan tràn mạnh. Chiến lược: đốt, rẫy cỏ, không cho ánh sáng tới chỗ cỏ mọc, dùng súc vật ăn cỏ.
• Cỏ lan tràn rất dày đặc. Chiến lược: dùng máy đảo đất, dùng súc vật ăn cỏ làm chức năng đảo đất.

Bảng sau đây cho thấy những nguyên nhân cỏ dại mọc, lan tràn và một vài cách giải quyết (phải làm gì?):

1/ Chăn thả quá tải: dưới cây mọc riêng lẻ, dọc hàng rào, xung quanh điểm có nước. Phải làm: giảm số lượng súc vật nuôi, thay đường đi chăn súc vật, thay đường đi cho người và máy, rào để ngăn súc vật.

2/ Dùng đất không đúng: dùng ngựa, ô tô, xe ủi. Phải làm: loại bỏ  những thứ đó, không dùng.

3/ Tăng khối lượng nước: nước chảy ra từ nhà, xí nghiệp, đập bị tràn, nước từ mái nhà xuống v.v.. Phải làm: giảm lượng nước dùng, dùng lại nước thải (tưới vườn, rừng).

4/ Xói mòn: do gió, nước, đất trồng, ô nhiễm. Phải làm: trồng hàng cây chắn gió, trồng cây trên sườn dốc, làm vườn bậc thang, thay đổi phương pháp canh tác.

5/ Ô nhiễm nước: bởi phân, chất thải từ xí nghiệp, chất diệt cỏ. Phải làm: không dùng hóa chất, trồng cây chắn nước, cây lọc nước.

6/ Ô nhiễm không khí: chất thải từ xe cộ, xí nghiệp, chất tẩy giặt. Phải làm: trồng cây có sức chịu đựng tốt, dùng cây lọc nước, không dùng chất tẩy giặt gây ô nhiễm.

7/ Rác rưởi: đổ đống ra vườn. Phải làm: yêu cầu không đổ rác, thay chỗ. 8/ Lửa: hỏa hoạn. Phải làm: không đốt các thứ bỏ đi.

8/ Lửa: hỏa hoạn. Phải làm: không đốt các thứ bỏ đi.

9/ Súc vật hoang: phân tán hạt giống cỏ, diệt và ăn những mầm cây non. Phải làm: săn thú hoang, rào vườn.

10/ Súc vật có lợi bị giảm dần: giảm việc thụ phấn cho cây và việc phân tán hạt giống. Phải làm: xây dựng lại chỗ trú ở cho những vật này, diệt các súc vật hoang có hại.

KỸ THUẬT XÁO LỘN TỐI THIỂU (MDT)Kỹ thuật xáo lộn tối thiểu (MDT) được đưa ra do hai chị em Joan và Eileen Bradley, thực hiện ở vùng rừng cây bụi Xít-ni. Mục đích của kỹ thuật này là phục hồi và gìn giữ các hệ sinh thái để chúng tự tái tạo. Gần đây kỹ thuật này đã được mở rộng sang việc trồng lại những loài cây hiếm và có nguy cơ bị tiêu diệt, ở những địa phương mà người ta biết là trước đây đã có những loài đó.

Mỗi hình vẽ biểu thị 2 héc-ta đất. Mặc dầu diện tích ngang nhau, mức độ xâm lấn của cỏ dại ở mỗi địa điểm khác nhau tùy theo chiều dài của chu vi khu đất.

Những nguyên lý của MDT là:

• Canh tác từ những chỗ ít cỏ dại nhất đến những chỗ nhiều nhất.

• Làm xáo lộn đất ở mức tối thiểu vì đất đã xáo trộn thường làm nẩy mầm một lượng lớn cỏ dại.

• Cho phép những cây trồng bản địa tái sinh để làm giảm tỷ lệ cỏ dại (chiếm chỗ của cỏ dại).

• Dành thời gian củng cố những diện tích đã được rẫy cỏ.

• Tăng tỷ lệ sạch cỏ so với lúc bắt đầu.

Trong thực tiễn, kỹ thuật này bao hàm việc tạo những diện tích canh tác hình vòng tròn. Đối với một diện tích nhất định, vòng tròn có chu vi nhỏ nhất, như thế rìa của vòng tròn dễ bị cỏ dại lấn sẽ là nhỏ nhất. Trái lại, một đường thẳng sẽ mở rộng chu vi của nó cho cỏ lấn và gây hại (xem hình 16.4)

Một khoảng cách tối thiểu là 30 mét ở hai bên dòng nước phải được trồng cây lại:

• Để ngăn xói mòn.

• Giữ lại chất trầm tích khi nước chảy qua.

• Giữ lại dinh dưỡng (phân bón) thừa trước khi nước chảy vào dòng nước.

Ta bắt đầu từ chỗ còn thảm thực vật tốt nhất (ít cỏ dại nhất) và canh tác tiến dần ra, với sự chú ý là không làm xáo lộn đất. Làm sạch cỏ từng đám xung quanh các cây mọc riêng lẻ hoặc cây trồng thành bụi nhỏ. Dần dần những điểm sạch cỏ ấy sẽ gặp nhau, nối lại với nhau và những cây trồng mới sẽ thay chỗ cho cỏ dại.

Dành thì giờ cho sự gieo giống tự nhiên và sự nảy mầm từ những giống gieo trước khi chuyển sang diện tích khác. Củng cố khu thứ nhất trước khi bắt đầu làm tiếp khu sau.

Thực vật tự nhiên mọc lại do có hàng rào chắn về phía cuối gió so với cây lớn. Hạt giống được gieo phía trong hàng rào và cây non được bảo vệ chống động vật ăn cỏ.

XÂY DỰNG RỪNG TỰ NHIÊN TRÊN ĐẤT TRỐNG

Không thể phục hồi rừng tự nhiên trở lại nguyên trạng của nó trên đất trống, vì chúng ta không biết chính xác trước đây rừng ở đó như thế nào, cũng như tỷ lệ giữa các cây hỗn loài với nhau. Trong thực tế, khi rừng bị phá trụi, thì đất đai và tiểu khí hậu đã thay đổi không còn thuận lợi cho những cây sống sót; trong nhiều trường hợp, những điều kiện mới còn làm cho việc trồng lại cây khó khăn. Tuy nhiên vẫn có một số chiến lược về xây dựng một rừng cơ bản có cấu trúc.

Thủ tục

1. Rào một khoảnh đất trống và rẫy cỏ bằng cắt, che phủ đất trên diện rộng, dùng súc vật như những máy đào đất. Rào hai bên bờ của các suối và các vũng (xem hình 16.5 và 16.6).

2. Trồng cây lại bằng cách vận dụng một trong các phương pháp sau đây hoặc kết hợp với nhau:

• Gieo giống mới từ một cái cây to (xem hình 16.7) - kỹ thuật này có hiệu quả nhất.

• Dùng tay gieo nhiều loại hạt giống (lẫn lộn) của những loài cây tiên phong đã được biết rõ ở địa phương.

• Dùng tay hay dùng máy gieo những hạt giống có vỏ bọc ngoài (thí dụ bọc bằng đất sét).

• Gieo trên tầng đất mặt những hạt giống đưa từ một nơi lân cận đến.

• Gieo thưa (đặc biệt thích hợp cho đất thảo nguyên).

• Cắt tỉa cành sát mặt đất, lá và cành cây sẽ là lớp che phủ đất.

• Những cành mang hạt đã thu hoạch dù cắt xuống mặt đất vẫn giữ tiềm năng di truyền.

• Ở những nơi hoang mạc, nên trồng cây theo hình xoáy ốc; những cây non bị khô nhanh chóng do gió làm bốc hơi nước. Đất được cày thành đường xoáy ốc rộng, cây trồng trong đường cày (xem hình 16.8). Các cây bảo vệ lẫn nhau, độ ẩm tăng, đất được giữ liền với gốc cây, nước được sử dụng tiết kiệm.

Kỹ thuật được ứng dụng cho diện tích lớn trên đất phẳng. Những bầu cây đặt theo hình xoáy ốc ngăn ngừa xói mòn, giảm tốc độ nước chảy và hứng gió.

Những phương pháp trồng cây thủ công với bầu đất đòi hỏi nhiều công lao động, nếu diện tích rộng phải dùng máy. Có hai cách chính dùng máy.

• Cách thứ nhất là máy kéo mang theo hộp hạt giống. Người ngồi trên máy cạnh hộp hạt giống và rắc hạt vào các rãnh cày.

• Cách thứ hai là đất được rạch dọc theo hàng, một hộp đựng nước tưới vào luống cày, một hộp gieo hạt, người đi sau vùi hạt giống. Một người có thể trồng hơn 600 cây mỗi ngày. Những nhóm chủ vườn họp nhau lại dùng kỹ thuật này trồng các hàng cây chắn gió rộng và nơi làm chỗ trú cho động vật; khoảng 20 người làm cho một gia đình rồi đổi công cho nhau.

Một khi các cây đã định vị, phải chăm sóc cây. Tức là phải bảo vệ cây chống súc vật ăn cỏ và loại bỏ những cây tạp lẫn vào. Cách tốt nhất là rào và thường xuyên đi thăm vườn, loại cỏ dại đi và đuổi những con vật xâm nhập phá hoại.

Xây dựng một rừng tự nhiên sẽ có kết quả hơn nếu ta bắt chước thiên nhiên. Ta có thể bắt đầu bằng trồng những cây tiên phong, trồng dày (cây cố định đạm), sau đó trồng những cây trong cấu trúc của rừng, cây tiên phong sẽ được loại bỏ.

Khi những cây non đã được từ 18 tháng đến hai năm, ta sẽ bố trí những lối đi giữa các hàng cây và trồng những cây theo cấu trúc rừng. Những cây này sẽ sinh trưởng tốt do cây tiên phong đã cung cấp bóng râm, cản gió, tăng độ ẩm, cải tạo đất. Rừng sẽ được xây dựng có kết quả nhanh hơn. Sự thiệt hại do sâu và bệnh cũng giảm.